Jedan od najpoznatijih spomenika srpske kulture i prirodnih lepota naših krajeva, Nacionalni park Đerdap, se nalazi u severoistočnom delu Srbije, blizu njene granice sa Rumunijom. On se prostire od Golupca do Karuša kod Kladova, odnosno do rimskog utvrđenja Diana, a njegova ukupna površina iznosi 67.689 ha. Sa ovom površinom i dužinom od 100 km, Nacionalni park Đerdap predstavlja i najveći nacionalni park u Srbiji.
64% površine parka je prošarano šumama, koje krase bogata flora, raznovrsna fauna i bogatstvo kulturno – istorijskih spomenika u vidu različitih arheoloških nalazišta i ostataka tvrđava i gradova na ovom prostoru. 9%, tačnije 5500 ha, površine Nacionalnog parka Đerdap čini reka Dunav, a ostalo su uvale, kanjoni i klisure.
Što se tiče flore, na ovom tlu raste preko 1100 biljnih vrsta. Među najznačajnijim se pominju orah, šimširika, koprivić, zelenika, mečja leska, tisa, srebrna lipa, kavkaska lipa pančićev maklen, divlji jorgovan, zlatna paprat, ruj, medunac, a kada govorimo o životinjama, na ovim prostorima možemo sresti različite vrste divljači, uključujući medvede, vukove, vidre, šakale, risove, i mnoge ptice, kao što su suri orao, crna roda, sova ušara, zmijar, belorepan, siva čaplja, kao i druge sisare koji su karakteristični stanovnici šuma. Mnoge od ovih životinjskih vrsta spadaju u ugrožene i zaštićene vrste.
Od kulturno – istorijskih spomenika, na teritoriji Nacionalnog parka Đerdap, izdvajaju se naselje Lepenski vir, arheološki lokaliteti kao što je Golubački grad i Đoka, ostaci Trajanove table i Trajanovog mosta, ostaci rimskog limesa, brojni kasteli i primeri tradicionalne srpske arhitekture.
Dolina Dunava koji teče Nacionalnim parkom Đerdap se sastoji iz 3 kanjonsko – klisurske doline, koje su usečene u krečnjake južnih Karpata:
- Golubačke doline, koja je duga 14,5 km, a najuži deo iznosi 230 m;
- Doline Gospođin Vir, koja je dužine 15 km, dok najuži deo iznosi 220 m;
- Dolinje Kanjon Velikog i Malog Kazana, čija dužina iznosi svega 19 km, a najmanja širine oko 150 m.
Pored ovih dolina, tu su i 3 kotline:
- Donjomilanovačka;
- Ljupkovska;
- Oršavska
Nacionalni park Đerdap nije značajan samo za Srbiju, već i za čitavu Evropu, jer se nalazi na reci Dunav, te na neki način njegova kulturna i prirodna baština pripada i evropskoj kulturnoj i prirodnoj baštini, a, osim toga, Đerdapska klisura, koja je njegovo najveće blago i po kojoj je i dobio ime, predstavlja jednu od najlepših klisura u čitavoj Evropi.
Đerdapska klisura
Đerdapska klisura je prirodni fenomen kojim se Nacionalni park Đerdap najviše ponosi. Nalazi se kod granice između Rumunije i Srbije, a u prevodu na srpski jezik, njen naziv znači ’’Gvozdena vrata’’.
Đerdapska klisura je 1974. godine zvanično dobila status nacionalnog parka.
Prirodna konstrukcija Đerdapske klisure je zapravo kombinacija 4 kotline i 4 klisure, koje se ređaju naizmenično na sledeći način:
- Golubačka klisura;
- Ljupkovska kotlina;
- Klisura Gospođin vir;
- Donjomilanovačka kotlina;
- Klisura Kazan;
- Oršavska kotlina;
- Sipska klisura;
- Vlaško – pontijska nizija.
U predelu Đerdapske klisure se nalaze brojni kulturno – istorijski spomenici: Trajanov most, Trajanova tabla, Golubački grad, Lepenski vir, kao i brojni primeri slovenske arhitekture.
Đerdapsko jezero je nastalo tek nakon izgradnje hidroelektrane Đerdap, zbog čije gradnje je došlo do podizanja nivoa vode.
Znamenitosti
Lepenski vir je dobio ime po dunavskom viru, a tokom svoje istorije je predstavljao sedište veoma značajnih kultura. Nalazi se na oko 15 km od Donjeg Milanovca, a njegova kultura je stara više od 8 000 godina. U periodu između 1965. i 1970. godine, na ovim prostorima je otkriveno ribarsko lovačko naselje sa začecima domestifikacije.
Ono što je otkriveno na području lepenskog vira jeste da ljudska rasa na ovim prostorima živi već nekoliko milenijuma, te da je evoluirala od lovaca i sakupljača plodova, pa sve do organizovane moderne društvene ekonomske zajednice.
Tokom arheoloških iskopavanja, na ovom tlu je pronađeno 7 naselja i ukupno 136 objekata izgrađenih u ranom mezolitu, između 9500. i 7200. godine pre nove ere, a kasnije su nađene i iskopine iz ranog i srednjeg neolita, odnosno perioda između 6250. do 5500. godine pre nove ere. Danas se deli na 7 lokaliteta: Alibeg, Vlasac, Ikoana, Lepenski Vir, Padina, Razvrata i Hajdučka vodenica.
Stanovnici Lepenskog vira su bili među prvim arhitektama onog doba. Njihove stare kuće su imale oblik trapeza i imale drvenu konstrukciju, obloženu lišćem i kožom divljih životinjama, a unutra se nalazilo ognjište, žrtvenik i kamene skulpture koje su bile simboli njihovih božanstava. Ove skulpture ujedno predstavljaju i najstariju umetnost ovog tipa na prostoru Evrope.
Trajanova tabla je natpis na steni posvećen rimskom caru i imperatoru Trajanu, dužine 3,20 i širine 1,80 metara.
Ovaj spomenik je ukrašen sa dva delfina, orlom raširenih krila i ružama sa po 6 latica, a u novije doba iznad spomen – ploče je izgrađena i nadstrešnica sa natpisom ’TABULA TRAIANA’. Preveden tekst sa Trajanove table glasi: Imperator cezar, sin božanskog Nerve, Nerva Trajan Avgust, pobednik nad Germanima, veliki pontif, četvrti put postavljen za tribuna, otac domovine, konzul po treći put, planine je isklesao i postavio grede od kojih je napravljen ovaj put.
Trajanov most je spajao teritoriju nekadašnje Gornje Mezije i Dakije za vreme Rimskog carstva, po naredbi Marka Ulpije Nerva Trajana, a pod budnim okom velikog arhitekte tog doba, Apolodora iz Damaska. Gornja Mezija je obuhvatala teritoriju Srbije bez Vojvodine i Kosova, a Dakija Srbiju i Rumuniju.
Sa dužinom od 1097,5 metara je ceo milenijum nosio titulu najdužeg mosta na svetu. Ipak, tokom vladavine cara Aureijana, koji je bio na vlasti u periodu između 270. i 275. godine nove ere, naredio je da se most poruši, kako varvarska plemena koja su ih napala ne bi uspela da dođu do njih kada su napustili tadašnju provinciju Dakiju.
Sa druge strane, postoje i verovanja da je Trajanov most porušen po naređenju cara Hadrijana, već 20 godina nakon izgradnje, mada su šanse za to izuzetno male jer je u to vreme Dakija još uvek bila pod vlašću Rimljana. Opet, tu su i oni koji veruju da je priroda odradila svoje i vremenom ga odnela bujica vode.
1856. godine je, tokom jednog od istraživanja, pronađeno 20 stubova ovog mosta, da bi već 50 godina kasnije odlučeno da se sruše 2, kako ne bi ometali navigaciju.
1982. godine, tokom istraživanja je pronađeno svega 12 stubova, dok se za ostale veruje da ih je odnela bujica vode. Danas se ipak sa obe strane Dunava mogu videti neki ostaci Trajanovog mosta.
Tvrđava Diana je podignuta krajem 1.veka nove ere, za vreme vladavine tadašnjeg rimskog cara Trajana, kada je isplanirao svoj pohod na Dakiju. Ova tvrđava je služila za obezbeđivanje kanala kojima su plovila prolazila Dunavom, a obnavljana je najpre u 3, a zatim i u 4.veku, kada je dobila i 2 nova bedema.
Na ovu tvrđavu su organizovani brojni pohodi, te je najpre delimično spaljena 378. godine, nakon napada Gota, da bi je 443. godine dodatno uništili Huni, zbog čega je doživela novu obnovu krajem VI veka. Ipak, tokom Slovensko – avarske provale na Balkansko poluostrvo, tvrđava Diana je videla svoj kraj, te danas na ovom mestu postoje samo ruševine koje odaju delimičnu sliku njenog nekadašnjeg izgleda, ali zato predstavlja i bogato arheološko nalazište.
Tokom brojnih istraživanja, na teritoriji tvrđave je pronađeno nekoliko značajnih zgrada – Horeum, Principijum, Višebrodna građevina sa apsidom, koja je imala i podno grejanje, brojne vojne barake, kapija prvobitnog kastruma i kanalizacioni odvod.
Zbog svog arheološkog značaja, tvrđava Diana se danas nalazi pod zaštitom Republike Srbije i spada u grupu građevina sa I stepenom zaštite.
Golubački grad ili Golubac je srednjovekovna tvrđava udaljena 4 km od današnjeg istoimenog naselja, a smešten je na visokim liticama, na samom ulazu u Đerdapsku klisuru. Golubački grad je nastao krajem 13. i početkom 14.veka kao vojna tvrđava, na mestu na kom se ranije nalazila rimska tvrđava Vico Cuppae. Godinama je građevina dograđivana i menjana, da bi sadašnji izgled dobila krajem 15.veka. Sastoji se iz prednjeg, zadnjeg i gornjeg grada, a ima ukupno 10 kula i 2 velike kapije, dok se ispred same tvrđave nalazilo i civilno naselje, o čemu svedoče brojni spisi i neka arheološka nalazišta.
Dužina Golubačke klisure počinje kod grada Golupca, po kom i nosi naziv, a završava se kod grada Ljupkova u Rumuniji. Ima korito široko 200 metara, a dubina reke Dunav u ovom delu varira između 14 i 45 metara. Ono po čemu je Golubačka klisura specifična su ostenjaci koji započinju još na rečnom dnu i štrče iznad površine vode. Cela Golubačka klisura zapravo odiše stenama. Već na samom njenom početku leži velika stena Babakaj, a Golubačka klisura se završava u blizini stene Stenjke.
Ljupkovska kotlina je zapravo prvo proširenje doline Đerdapa i druga nit u nizu od kog je sastavljena Đerdapska klisura. Nalazi se između Golubovačke klisure na zapadu i klisure Gospođin vir na istoku, a njeno korito je široko čak 1500 metara. Sa njene južne strane leži planina Šomrda, a na levoj obali je selo Ljupkova, po kom je i dobila ime.
Klisura Gospođin vir je dobila ime po mnogobrojnim virovima koji se javljaju u njoj, a vrtlozi koji se često javljaju prave velika udubljenja u samom koritu reke. Ova udubljenja nazivamo i lonci, a jedan od njih uspeva da dostigne dubinu od čak 82 m, čime dobija i titulu najvećeg udubljenja u čitavom Đerdapu.
Njena širina iznosi između 210 i 380 m, a okružuje je sa jedne strane planina Šomrda, a sa druge planina Munci Amažuluj.
Mali i veliki kazan nose titule najlepših klisura u dolini Đerdap, ali i u Evropi.
Veliki Kazan ima korito široko između 150 i 170 m, a neki odseci dosižu i čak 300 m. U klisuri Veliki Kazan se nalaze i brojni vrtlozi, a neki od njih čak dostižu dubinu od 70 metara. Mali Kazan, koji se nalazi u nastavku Velikog Kazana, ima šire korito, između 180 i 300 m. Ova klisura je usečena u stene starije generacije i nalazi se između
Donjemilanovačke kotline i Oršavske kotline. Sa južne strane je oivičena planinom Miroč, a sa severne planinom Munci Almažujuj.
