Srbija

Grdelička klisura – informacije i zanimljivosti

U dolini Južne Morave, između Leskovačke i Vranjske kotline, koje inače spaja, proteže se 34 km dugačka i 550 m duboka Grdelička klisura, poznata u našem narodu i kao ,,Balkanska lepotica” i ,,Zla dolina”.

Ona je dobila ime po varoši Grdelica, koja se nalazi na samom ulazu u Grdeličku klisuru, a, osim ove varoši, u ovoj klisuri su smešteni i grad Vladičin Han i varošica Predejane.

Klisura

Pre nego što započnemo sa  detaljima o samoj Grdeličkoj klisuri, naučimo najpre šta je to klisura. Klisura je zapravo tip rečne doline, a karakteriše je to što je njena dubina približna polovini raspona između vrhova strana, a nastaje usecanjem vodenog toka u okolne stene.

U Srbiji postoji veliki broj klisura, a među najlepšim se izdvajaju Grdelička, Sićevačka, Đerdapska, Jelašnička, OVčarsko – kablarska, Svrljiška klisura i brojne druge.

Privreda

Privreda Grdeličke klisure je naročito procvetala tokom 20. veka, kada je najpre otvorena fabrika, koja se bavila proizvodnjom šljake, gajtana i sukna.

Nakon što je ovaj deo Srbije u potpunosti oslobođen od svih uzurpatora, privreda je doživela naročit procvat, te je započeto i sa proizvodnjom i preradom vune. Fabrika je tada dosta profitirala i neto se procenjivao na oko 1 miliona. Zahvaljujući dobrom poslovanju, povećan je i broj radnika, te je u fabrici radno mesto pronašlo više od 700 ljudi.

Istorija

Grdelička klisura ima bogatu istoriju, koja datira još od vremena Vizantijaca, koji su je kasnije dali na upravu Stefanu Nemanji. Tokom napada Turaka, ovo mesto se zvalo Derven, a predstavljalo je glavnu stanicu za karavane, a ovde su se nalazili i brojni hanovi, po nekim spisima čak preko 20, u kojima su ljudi pronalazili hranu i konačište, ali i uživali u razvratu, muzici i ženama.

Kasnije, Turci su napali tadašnji Derven, podigli han u vazduh, zajedno sa ljudima koji su bili u njemu i čuvali ga, osvojili ga i zatvorili prolaz. Kako bi pokazali svoju dominaciju, Turci su obezglavili sve branioce Grdeličke klisure i njihove glave, kao titule, okačili na most. Sve do 9. januara 1878. godine, Srbi su uspeli da Grdelicu i Grdeličku klisuru uspeli da oslobode iz kandži Turaka i opet pripoje Srbiji.

Još i tokom vlasti Turaka, okupatori su dozvolili izgradnju prve škole u Grdeličkoj klisuri, u kojoj su se najpre učili samo crkveni predmeti, da bi kasnije u istoj školi uvedena i svetovna nastava. Nakon oslobođenja Grdelice i Grdeličke klisure od okupacije turaka, na ovom prostoru je izgrađena i železnica i varošica je značajno počela da napreduje u svim aspektima. Izgrađena je jedna fabrika, a i brojne kafane.

Tokom NATO bombardovanja, 1999. godine, jedna od granati je pogodila i železnicu, to jest, voz koji je upravo ulazio u Grdeličku klisuru. U ovom napadu je život izgubilo 13 osoba, a tačan broj povređenih nikada nije ustanovljen.

Saobraćaj

Grdelička klisura je poznata i kao pravi izazov za vozače. U prošlosti je predeo Grdeličke klisure bio nenaseljen, te se saobraćaj odvijao preko drugih obližnjih naselja: Jastrepca, Repišta, Mrkovice, Novog Sela, Graova ili Vrele reke, a danas kroz Grdeličku klisuru prolazi Koridor 10, koji povezuje Grčku, Makedoniju, Bugarsku, Srbiju, Hrvatsku, Sloveniju, Mađarsku i Austriju.

Ipak, bez obzira na postojanje Koridora 10 i celokupnog truda vlasti da poveća bezbednost saobraćaja ovog predela, zahvaljujući izuzetno čestim erozijama i nezgodnih saobraćajnica, pa i same bahatosti nesavesnih vozača, saobraćajne nezgode sa fatalnim ishodima su veoma česte.

Osim što je Grdelička klisura sklona erozijama, ovde postoji i klizište, zbog čega je veoma nezahvalno i izgrađivati ikakve zgrade, a česta meta odrona i urušavanja je i jedan od zidova Koridora 10, čije je obrušavanje u skorijoj istoriji trajalo čak 2 dana, zbog čega su podnete prijave protiv 16 inženjera. Ipak, činjenica je da ovo obrušavanje nije isključivo greška inženjera, već da je samo tlo izuzetno rizično, zbog čega se već godinama radi na pronalaženju efikasnog rešenja, ali, nažalost, bezuspešno.

Kroz Grdeličku klisuru prolazi i železnička pruga, koja je, tokom rata 1999. godina predstavljala jednu od glavnih prevoznika. Zbog toga su je NATO snage iste godine bombardovale, te pogodile voz koji je u tom momentu prelazio preko šina. Prema zapisima se smatra da je život izgubilo 13 ljudi, čiji su posmrtni ostaci odmah pronađeni, ali se smatra da je veći broj ljudi povređeno, mada tačan broj nikada nije utvrđen.

Devojački kamen – Momin Kamen

U Grdeličkoj klisuri se, u blizini reke Morave, nalazi i kamen koji svojim oblikom dosta podseća na vitku devojku sa korpom sa vešom na glavi. Kao i za sve drugo, naš narod je vremenom i oformio jednu legendu o nastanku ovog kamena.

Naime, za vreme turske okupacije, devojke iz obližnjeg sela Dupljana je pošla na reku Moravu da opere veš. Nakon završetka posla, cela grupa se vratila nazad u selo, osim jedne, o kojoj niko nije znao ništa. Njena majka je otišla do reke da je potraži i mladu devojku zatekla kako razgovara sa protivničkim, odnosno turskim, vojnicima. Kako bi sprečila bilo kakvu nesreću ili sramotu, majka ove devojke ju je požurivala da krene nazad kući, ali je devojka uporno odbijala da pođe za svojom majkom.

Iz srdžbe, majka ju je proklela rečima: ,,Dabogda se u kamen pretvorila i tu ostala!” Majkina kletva se istog momenta obistinila i na tom mestu se stvorio kamen u obliku devojke, koji je u narodu bio poznat najpre kao ,,Devojački kamen”, a kasnije se, pod uticajem Bugara tokom okupacije, raširio i nov naziv, kojim se stanovništvo i danas služi – ,,Momin kamen”.

Varoš Grdelica

Varoš Grdelica je naselje u Jablaničkom okrugu, na samom ulasku u Grdeličku klisuru, koje broji svega malo više od 2000 stanovnika.  Iznad varoši Grdelica se nalazi i brdo Kale, koje je kupastog oblika, na kom je ranije postojalo utvrđenje visoko 361 metar.

U varoši Grdelica se nalazi i prelepa crkva Svetog Jovana Krstitelja, koja je nastala tokom prve polovine 20. veka. Najpre je na njenoj konstrukciji radio arhitekta Branko Tasić, ali je ovaj zadatak kasnije poveren njegovom kolegi arhitekti, Momiru Korunoviću, koji je danas poznat kao začetnik srpsko – vizantijskog umetničkog stila. Kamen temeljac crkve Svetog Jovana Krstitelja je osvešćen 7. jula 1937. godine, a zvanično je završena 1940. godine i, od tog datuma, ova crkva predstavlja naizraženija crkva na području Grdeličke klisure, čija je izgradnja koštala oko 2 miliona tadašnjih dinara.

Vladičin han

Vladičin Han je opština u Pčinjskom okrugu, na južnom izlazu Grdeličke klisure. Nalazi se na ušću reka Kalimanka i Vrla u Južnu Moravu. U opštini Vladičin Han postoji samo jedno gradsko naselje, istoimeni grad, Vladičin Han, i još dodatnih 50 seoskih naselja, od kojih su najpoznatija Brestovo, Donje Jabukovo, Kukavica, Ostrovica, Prolom, Ravna Reka, Suva Morava, Vrbovo i mnoga druga. Opština Vladičin Han je dobila naziv po hanu koji se nalazio uz tamošnji carski drum u ataru sela Kalimance.

Grad Vladičin Han, u istoimenoj opštini, se nalazi na putnom pravcu Beogad – Niš, koji ide od Skoplja do Soluna. Ovo manje gradsko naselje se prvi put pominje u spisima sa kraja 19. i početka 20. veka, a njenom razvoju je značajno doprinela izgradnja železničke pruge, sa kojom je završenno 1886. godine, i izgradnja mosta iz 1910. godine. Već 1890. godine, svega 4 godine nakon osposobljavanja železničkog puta kroz ovaj predeo, gradsko naselje Vladičin Han je projalo 26 domaćinstava i 101 stanovnika, a već 5 godina kasnije, tačnije 1895. godine, ovi brojevi su se skoro utrostručili, te je na teritoriji Vladičinog Hana bilo 60 kuća i 325 stanovnika. Zahvaljujući brzom razvoju, već 1921. godine je Vladičin Han proglašen za varošicu.

Industrija u Vladičinom Hanu se brzo razvijala, te je 1930. godine ovde živelo 20 trgovaca, koji su godišnje izvozili 30 vagona volova, 50 do 100  vagona jabuka i krušaka i 6000 koza i ovaca. Pored trgovaca, ovde je živelo i 1 limar, 1 užar, 2 stolara, 2 obućara, 2 potkivača, 2 kazandžiije, 3 kolara, 5 vodeničara, 5 pekara, 5 krojača, 12 kovača i 15 terzija.

U isto vreme, 1930. godine, u Vladičinom Hanu su Miodrag Kostić, Mihajlo Đorđević i Dragutin stanković otvorili prvu Fabriku za proizvodnju crepa i cigle, te je tako 25 ljudi dobilo svoje poslove, a već 1937. godine je otvoreno i prvo državno industrijsko preduzeće – Duvanska stanica, mada je duvan zapravo otkupljivan davno i pre Prvog svetskog rata. Ipak, pravi industrijski i razvojni procvat je gradsko naselje Vladičin Han doživeo 1938. godine, kada je ovde uvedena struja.

Ovde je inače 1950. godine rođen i slavni pesnik, književni kritičar i esejista, Zoran Mandić, koji je autor preko 20 knjiga poezije, koja se prodaje kako u Srbiji, tako i inostranstvu, a za jednu od njih, zbirku pesama pod nazivom ,,Nestvarni štafelaj” je 2005. godine dobio i književnu nagradu Knjiga godine Društva književnika Vojvodine.