Akumulaciono veštačko jezero Gazivode se nalazi na reci Ibar i jednim delom pripada opštini Tutin na jugozapadu Srbije, dok drugim delom zahvata opštinu Zubin Potok na Kosovu i Metohiji.
Ukupna površina jezera iznosi 11.9 km2, a zapremina 0.38 km3. Najveća dužina jezera broji 24 km, a na svojoj najdubljoj tački jezero je duboko 105 metara.
Planine Mokre Gore nadvisuju jezero koje je smešteno na nadmorskoj visini od 694 m. Ispod planina, u blizini jezera, nalazi se divan i neobičan manastir Crna Reka.
Jezero Gazivode je bogato ribom i mnogo ribara obilazi jezero tokom godine. U jezeru može i da se kupa, pa leti ima kupača iz okolnih mesta.
Ipak, jezero je pre svega namenjeno navodnjavanju čitave Kosovske nizije i značajan je energetski resurs.
Kako je nastalo jezero Gazivode?
Jezero Gazivode je podigla firma iz Beograda pod nazivom Hidrotehnika-Hidroenergetika. Podizanje je trajalo od 1973. do 1977. godine.
Naime, ova firma je podigla veliku glinenu branu na teritoriji sela Gazivode. U to vreme, ovo je bila možda jedna od najvećih glinenih brana na našem kontinentu. Projekat za izgradnju glinene brane uradila je kompanija “Energoprojekt”, takođe iz Beograda.
Na jezeru se nalazi i mala hidrocentrala, a voda iz jezera Gazivode se uz pomoć kanala sprovodi sve do Gračaničkog jezera, pa se tako Priština snabdeva vodom. Čitav ovaj vodeni sistem služi i za rashlađivanje koje je neophodno termoelektrani “Obilić”.
Istorija nastanka jezera Gazivode danas je značajna iz više razloga.
Podaci koji se otkrivaju pregledanjem dokumentacije i nedavnim arheološkim istraživanjima dozvoljavaju nam da ozbiljnije sagledamo činjenicu da je ovo jezero predmet jednog od gorućih pitanja vezanih za trenutna politička i geostrateška dešavanja u našoj državi, kao i da se na dnu ovog jezera nalaze vredni ostaci koji svedoče o minulim vekovima i burnoj istoriji rane srpske državnosti, ali i tragovi koji govore o nemarnosti bivših komunističkih vlasti koje su dozvolile da mnoge značajne relikvije ostanu ispod površine vode ovog jezera.
Nekadašnja SFRJ, na teritoriji tada Autonomne pokrajine Kosovo i Metohija stvorila je tri veštačka jezera.
To su Gračaničko i Batlavsko jezero i aktuelno jezero Gazivode. Od sva tri jezera, ovo potonje je najveće, a nalazi se između opština Zubin Potok i Tutin, na severnoj strani Kosova.
Sa naše, srpske strane, dolaze podaci da je glinena brana sagrađena uz pomoć sredstava Međunarodnog monetarnog fonda, koje je kasnije otplaćivala bivša Jugoslavija, a u daljem istorijskom toku – Srbija.
U toku gradnje i akumulacije jezera, projekat je podrazumevao da se potopi ukupno 14 sela koja su mahom bila srpska. U isto vreme, tom prilikom je potopljeno i nekoliko crkava, seoskih grobalja, ali i vrlo vredni ostaci srednjovekovnih dvorova kraljice Jelene Anžujske, žene srpskog vladara Uroša I.
Iako se znalo za sva ova kulturna blaga i možemo slobodno reći, za svetu srpsku zemlju koja je čuvala ovo bogatstvo, kotlina Ibarskog Kolašina na teritoriji Kosova i Metohije je potopljena, stanovnici su iseljeni, a jezero Gazivode vaskrsava kao vrlo sporna stavka u tekućim teškim pregovorima između Prištine i Beograda.
Svedoci vremena u kojima je dizana brana kažu da je zemlja prodavana budzašto. Meštani pričaju da je metar zemlje prodavan za tadašnje 23 banke, a jedna paklica cigara je koštala 25.
Naknada za zemlju koja je oduzimana meštanima, bila je zaista simbolična. Mnoge porodice koje su iseljene nikada nisu doživele da se u potpunosti oporave od ovih gubitaka.
Svih ovih godina nakon raspada Jugoslavije, Srbija je ulagala u Gazivode, pa se danas posebno nameće pitanje zbog čega je ovo jezero važno?
Vesti koje datiraju iz avgusta 2018. godine kažu da je Srbija nedavno ulagala u rekonstrukciju brane na jezeru i da su vrednosti ulaganja iznosile oko milion evra. Više od 90 procenata vode iz ovog jezera koje vlasti u Prištini žele da stave pod svoju ingerenciju i da kontrolišu, zapravo potiče iz vodozahvata centralne Srbije.
I jezero i hidrocentrala koja se nalazi kod Zubinog Potoka, su vrlo važni u energetskom smislu, naročito za sever Kosova, ali kako kažu naši čelnici, i za čitavu Srbiju.
Godišnji prihod hidrocentrale je ekonomski značajan jer bi mogao da iznosi i do deset miliona evra. Hidroelektranom Gazivode kao i trafostanicom Valač upravlja Javno preduzeće “Ibar”, a čitava elektrana je u vlasništvu Elektroprivrede Srbije.
Vlasti u Prištini žele da stave elektranu Gazivode pod svoju vlast, odnosno u kosovski sistem. U Gazivodama radi veliki broj kosovskih Srba (sa severa).
Kanal Ibar-Lepenac je deo ovog hidrosistema. On je jedan od najvitalnijih vodenih resursa Kosova. Kanalom koji iz jezera ide čak do Prištine, vodu dobijaju i Kosovska Mitrovica i Glogovac, Srbica, Vučitrn. Takođe, navodnjavaju se njive na čitavom severu Kosova.
Kao što je rečeno, čitavim jezerom, hidroelektranom, branom i malim kompenzacionim jezerom Pridvorica posle raspada Jugoslavije upravljalo je Javno preduzeće “Ibar” koje se nalazi u Zubinom Potoku,a čiji je osnivač srpska Vlada.
Pre sukoba 1999. godine, uprava ovog preduzeća je bila u Prištini, ali su kosovski Albanci zauzeli prostorije i imovinu. Jedino što je sačuvano jesu objekti u Zubinom Potoku.
Sudbina, odnosno pitanje nadležnosti nad ovim jezerom ostaje i dalje predmet pregovora u Briselu.
Da na kraju rezimiramo: jezero Gazivode je veoma važna strateška tačka, 75 % jezera se nalazi u opštini Zubin Potok, a ostatak je na teritoriji Tutina i Novog Pazara. Struja koja se dobija u hidroelektrani služi za snabdevanje svih Srba na severu Kosova.
Za izgradnju brane bivša Jugoslavija je podigla kredit od skoro 45 miliona evra koje je kasnije otplaćivala Srbija.
Kada vladaju velike suše, vodom iz ovog jezera se snabdeva i sam glavni grad Kosova – Priština. Hidroelektrana na jezeru jeste još uvek u vlasništvu EPS-a, ali Vlada Kosova želi da kompletna imovina bude njihova.
Onaj ko upravlja ovim jezerom zapravo upravlja kompletnim vodenim resursima na Kosovu.
Ostaje nam da vidimo rasplet u budućnosti.
Vredna kulturno-istorijska zaostavština na dnu jezera Gazivode
Jezero Gazivode je vrlo tajnovito i do skoro jedino potpuno neistraženo jezero na Balkanu. Zahvaljujući međunarodnom timu naučnika i velikom zalaganju i entuzijazmu dr Dušana Jovovića i njegovog tima, tokom 2017. godine otpočelo je otkrivanje vrednih tragova naše kulturne baštine koja obogaćuju svetsku istorijsku, naučnu, kulturnu javnost.
U timu istraživača se nalaze istoričarka Katarina Mitrović, direktor Muzeja Srpske pravoslavne crkve Vladar Radovanović, direktorka Muzeja Hercegovine u Trebinju Ivana Grujić, brojni naučnici iz Nemačke, Austrije, Rusije, kao i ronilački tim koji predvodi Božana Ostojić.
Projekat su pomogli i brojni potomci raseljenih Srba iz mesta koje je evakuisano kako bi se jezero napravilo, potom monahinje manastira Gradac i brojni biofizički antropolozi, teolozi i arheolozi.
Posle mnogo meseci pripreme, internacionalni tim podvodnih arheologa i naučnika pronašao je neprocenjiva kulturološka i istorijska blaga ispod površine jezera: 3 tvrđave, 5 srednjovekovnih crkava, 4 rimska groblja, dvor, odnosno ostatke palate Jelene Anžujske i prvu školu za dame.
Smatra se da je iz dvora u selu Brnjaci koje je potopljeno, kraljica Jelena vladala teritorijom Trebinja, Plava, Poibarja i Zete.
Doktor digitalne umetnosti, Dušan Jovović, koji pre svega voli svoju zemlju i njenu kulturu i umetnost, započeo je ovaj projekat kome se nesebično daje, zbog toga što je bio zaprepašćen neznanjem, zaboravom i nezainteresovanošću naše javnosti i naših glavešina kada je u pitanju ono najvrednije što posedujemo.
Kao deo projekta u toku je i snimanje, odnosno postprodukcija dokumentarnog filma “Gazivode, putevima Jelene Anžujske”. Ovaj film neće moći da se završi ukoliko se država ne uključi i ne pomogne.
Tugu i bes izazivaju činjenice da su lepote i svedočanstva o slavi naše zemlje svesno potopljene, a posle toga i zaboravljene. Dr Jovović iznosi da mu je trebalo mnogo vremena i mnogo kontakata kako bi došao do vrlo šture dokumentacije koja govori pre svega o periodu kada je ova regija potopljena.
Smatra se da je sve izvršeno u velikoj brzini, a da se pre toga nisu sprovele studije niti istraživanja, iako neki natpisi iz tadašnjih novina svedoče da se naučna i kulturna javnost oglašavala i apelovala.
Mnogi Srbi koji su živeli u ovom kraju raseljeni su u Kraljevo i Kragujevac, a ne u druga mesta na Kosovu i Metohiji, što je takođe simptomatično.
U raseljavanju i primoravanju ljudi da se sklone odatle učestvovala je i UDB-a kao i vojska i policija.
