Reka Jerma i njen kanjon
Reka Jerma iliti Erma, kako je nazivaju u Bugarskoj, dugačka je 74 kilometara i na svom toku prolazi kroz Srbiju i Bugarsku. Ova reka predstavlja levu pritoku Nišave i pripada slivu Crnog mora.
Oko 50 kilometara njenog toka nalazi se u Srbiji, a ostatak pripada Bugarskoj i jedna od značajnijih pritoka ove reke je Zvonačka reka. Izvor reke Jerme se nalazi na Vlasinskoj visoravni, u opštini Surdulica, a ovaj izvor je nedaleko od Vlasinskog jezera. Kod sela Strezimirovci, u blizini granice sa Bugarskom, Jerma zalazi na teritoriju ove države, jednim delom svog toka protiče korz nju, a zatim se ponovo vraća u Srbiju i to kod Zvonačke Banje koja pripada opštini Babušnica.
Dalji tok ove reke nastavlja pokraj manastira Poganovo, da bi se naposletku ulila u Nišavu, kod Sukova, sela koje se nalazi u neposrednoj blizini Pirota. Na svom putu Jerma se probija kroz Vlašku planinu (visina 1442 metra) i Greben planinu (visina 1337 metara). Njen vodotok na ovom delu obrazuje dva velika klanca, kojima je lokalno stanovništvo dalo imena Vlaško i Odorovsko ždrelo.
Širina ovih klanaca iznosi 10 – 30 metara, dok je visina njihovih strana od 300 – 400 metara i sve do 1927. godine oni su bili u potpunosti neprolazni. Izgradnjom rudnika kamenog uglja „Rakita“, tačnije za njegove potrebe, napravljena je deonica uskog železničkog puta, koji prolazi kroz klisuru.
Kada se rudnik zatvorio, u šezdesetim godinama XX veka, na mestu ove železničke trase, napravljen je asfaltni put. Izgradnja ovog puta doprinela je tome da se ovaj kraj i njegove prirodne lepote otvore za posete turista, a takođe je obezbedila i prilaz manastiru Paganovo koji se nalazi kraj ove reke. Ovaj put je omogućio i prilazak predivnom kanjonu koji je ova reka usekla.
Na otprilike 30om kilometru od Pirota, reka Jerma formirala je prelepi kanjon. Dugačak je otprilike 15 kilometara i duž celog kanjona se smenjuju prelepe slike prirode. Prizore oko kanjona čine krševite, gole stene, koje uokviruju reku sa obe njene strane, a pokraj samog toka vijuga već pomenuti asfaltni put. Smešten u trouglu između pomenutog Pirota, koji je najveći grad ovog dela naše zemlje, Babušnice i Dimitrovgrada, ovaj kanjon zbog svoje lepote i idealne pozicije predstavlja sjajnu avanturističku atrakciju.
Najlepši deo kanjona je upravo onaj gde reka Jerma spaja selo Vlasi sa Asenovo kale-om i u ovoj deonici se nalazi predivan krajolik dužine od nekoliko kilometara, čijim lepotama su fascinirani svi koji su posetili ovaj kraj.
Šta treba videti?
Asenovo kale je u stvari vrh planine Ruj, koja se nalazi u blizini reke, sa visinom od 1032 metra. Ono je praktično deo kanjona Jerme i predstavlja dom surog orla, a takođe je i jedino mesto na kome se ova retka vrsta ptice može i videti u našoj zemlji.
Veruje se da je bugarski car Jovan Asen, u srednjem veku, na ovom prostoru sagradio utvrđenje, a ostaci ove građevine se i dan danas mogu videti na liticama Asenovog kale-a. Kasnijim istraživanjem ovih ostataka, došlo se do zaključka da je ovo utvrđenje sagradio despot Stefan Lazarević, da bi ono u godinama što će doći palo u ruke Otomanskog carstva.
U ovom delu toka reke svoje mesto je našao i jedan od poznatijih izvora lekovite mineralne vode. Zbog njegovog izgleda, meštani koji naseljavaju ovaj kraj su mu dali ime Slonova zadnjica, a dosta dugo se nije znalo da je ovaj izvor u stvari deo same Jerme. Među najvećim turističkim atrakcijama kanjona je svakako „Cediljka“, ime koje je simbolično dato uskom useku u kanjonu, gde razdaljina između dve strme litice iznosi svega oko 1,5 metara.
Prirodnu lepotu samog kanjona i čitavog ovog predela, upotpunjuje i veliki broj pećina, a najpoznatija među njima je Vetrena dupka. Vetreno jezero je još jedna od lepota koja privlači turiste da posete ovo mesto.
Prilikom posete ovom kraju, svakako ne treba zaobići i Zvonačku Banju. Ova banja je nadaleko poznati balneološki centar, čiji nastanak datira još iz doba starih Rimljana. Termomineralna voda iz ove banje, tokom čitave godine ima temperaturu od 27 stepeni, a prijatna klima i bujno zelenilo koji su karakteristični za ovaj deo, veoma blagotvorno deluju u lečenju raznih oboljenja.
Takođe, jedna od glavnih karakteristika ovog dela Srbije su i manastiri. Najznačajniji manastiri Pirotskog kraja su svakako Temska, Sukovo i Paganovo. Manastir Temska predstavlja zadužbinu Konstantina Dejanovića koji je bio sestrić caru Dušanu i nalazi se uz samu reku Temišticu, tačnije u njenom slivu. U selu Sukovo, na desnoj obali reke Jerme, smešten je istoimeni manastir, obnovljen 1856. godine.
Ovaj manastir je izdignut na ostacima crkve koja je nekada stajala na ovom mestu, a podigao ga je pop Jovan Mandić zajedno sa monahom Vincijaminom. Veoma burnu prošlost ovog manastira obeležavaju brojni napadi, čija je meta bio, a tokom istorije i ratova, najviše je stradao od strane Bugara, čak tri puta: 1885., 1913. i 1914. godine.
Najznačajnija karakteristika manastira Sukovo je njegovo freskoslikarstvo koje delo Vasilija pop-Hristova poreklom iz Samokova.
Najpoznatiji od ovih manastira je manastir Paganovo. Podignut u slavu Svetog Jovana Bogoslova, Paganovo predstavlja zadužbinu Konstantina Dragaša, koji je bio sin srpske princeze Jelene Dragaš. Iako je podignut 1395. godine, freske u ovom manastiru su naslikane tek dosta kasnije, 1499. godine. Nalazi se pod zaštitom države, a jedan od razloga su upravo freske koje se nalaze u njemu i koje predstavljaju najznačajnija dela freskoslikarstva toga doba na ovim prostorima.
Poznato je da se u ovom manastiru nalatila čuvena Dvostruka ikona, za koju se smatra da je bila najlepša ikona XV veka. Za vreme Prvog svetskog rata, bugarska vojska, zajedno sa celokupnim ikonostasom, odnosi ovu ikonu u Bugarsku i danas je ona izložena u Muzeju ikona u Sofiji.
