Ako postoji jedna stvar po kojoj Srbija i nije tako često poznata, s obzirom na sva previranja u društveno-istorijskom smislu, onda je to obilje netaknute i neotkrivene prirode. Kretati se kroz Srbiju znači kretati se zemaljskim lepotama koje su joj date same po sebi. Kroz Srbiju treba ići aktivno i istraživati sloj po sloj pejzaža.
Kada ostavite po strani kompleksnu kulturu i politiku, lepota prirode u Srbiji je jedina stvar koja se nikada nije promenila.
Srbija je pravi dragulj Evrope kada je u pitanju prirodna lepota. Njene visoke planine, prostrane ravnice, ogromne šume i prelepe pećine nude različite izazove za sve stvarne ljubitelje prirode i divljine. Srbija je savršeno mesto za sve one koji poseduju taj dodatni avanturistički duh.
Neke životinjske i biljne vrste koje su nekada postojale i u drugim delovima Evrope i dalje su prisutne u šumama Srbije ili u njenim bogatim ritovima. Na ovako malom prostoru, priroda se čudno poigrala i stvorila mnogo u nečemu što je sićušno.
U ovom tekstu ćemo se osvrnuti na jednu od najlepših prirodnih lepota u Srbiji koju nijedan turistički prospekt ne sme da izostavi. To je kanjon Uvca zajedno sa Uvačkim jezerom.
Kanjoni u Srbiji
Kanjoni ili klanci su rečne doline koje su toliko duboke da njihova dubina bude daleko veća od polovine udaljenosti između samih vrhova obeju strana. Ovakvi duboki delovi rečnih puteva se mogu formirati samo u planinskim područjima.
Najveći kanjon na svetu je Veliki ili Grand kanjon u Arizoni, u SAD-u. Njegova dužina iznosi preko 320 km, a dubina i do 1800 m.
Najveći kanjon na ovim prostorima je kanjon reke Tare, čija je dubina i do 1333 m, a dužina iznosi oko 82 km. Kanjon Tare je najveći kanjon u Evropi!
U Srbiji ima nekoliko kanjona vrednih pomena. Nisu svi iste veličine, ali su svi itekako pogodni za otkrivanje netaknute prirode, za istraživanje sopstvenih mogućnosti i za uživanje u lepoti.
Kanjon koji pravi reka Temštica nalazi se na jugoistoku Srbije. Ova reka izvire nadomak sela Topli Do. Tačnije, ona nastaje spajanjem 5 površinskih tokova koji svi dolaze sa Stare planine. Ova reka se kod sela Temska uliva u veću reku Nišavu, a deo voda ove reke kod Pirota dolazi opet u kontakt sa Nišavom. Reka Temštica useca se kroz dolinu i pravi kanjon interesantnog izgleda. Stene u koje se reka useca su crvene boje, pa ljudi ovaj deo prirode ponekad nazivaju Mali Kolorado.
Poznati Lazarev kanjon krasi istočni deo Srbije. U području planine Kučaj, na svega 10 km od grada Bora, Lazareva reka, inače pritoka Zlotske reke, useca prelep kanjon dužine 4500 m i dubine od 350 do 500 m. Na nekim delovima širina iznosi samo 4 m, pa je prolaz nemoguć. Zbog toga se ovaj kanjon smatra jednim od najneprohodnijih.
Na planini Maljen, nedaleko od Divčibara i Valjeva, postoji kanjon Crne reke. Vodotok ove reke dug je nekih 8 km, a krase ga i dva vodopada. Kanjon je zaštićen od strane države kao prirodni rezervat.
Spomenuli bismo i kanjon reke Skrapež, potom Kanjon Vladikine Ploče, reke Trešnjice i Kanjon Rosomače na Staroj planini.
Kanjon reke Uvac na jugozapadu Srbije
Reka duga 119 km, sa basenom površine 1310 km2 izvire jugoistočno od planine Jadovnik. Ova reka je glavna pritoka reke Lim, i predstavlja južnu granicu Zlatibora, a pri samom kraju toka ona obeležava granicu Bosne i Srbije, tačnije između Republike Srpske i Srbije (tu se graniče Rudo i Priboj).
Reka Uvac dolazi na Zlatibor kod sela koje se zove Ojkovice i tu dobija pojačanje u vidu pritoke Tisovice. Sa ovog mesta reka teče nadomak raznih manjih mesta, tj. sela i prima više pritoka.
Kanjoni koje ova reka tvori u saradnji sa okolnim stenama izuzetno su mesto za podizanje osamljenih manastira. Danas su najpoznatiji manastir Dubrava i manastir Uvac, a nekada su tu postojali drevni manastiri, poput nemanjićkog manastira Janja, kojih više nema.
Na reci je izniklo selo Štrpce i naselje Uvac, pored koga se nalazi granični prelaz sa istim imenom. Ovaj granični prelaz je oduvek predstavljao jasnu među između Osmanskog carstva i Srbije, gde je Miloš Obrenović postavljao udute koji nisu sklonjeni sve do 1912. godine. Zna se i da su namučeni stanovnici tokom Velike seobe Srba 1690. godine prelazili preko Uvca kako bi se dohvatili Zlatibora i otišli dalje na sever.
Reka Uvac meandrira, pa to daje posebnu draž i lepotu velelepnom kanjonu. Ovi menadri su toliko slični lavirintu zbog toga što ponegde skreću pod uglom od 270º.
Nije čudo što je čitav ovaj prirodni kompleks dobio status specijalnog rezervata prirode. On je, zaista, jedno veliko prirodno dobro Srbije koje ima izuzetno veliki značaj i spada u prirodna dobra najviše kategorije.
Geografski gledano, Kanjon Uvca i čitav ovaj rezervat prirode pripadaju Starovlaško-raškoj visiji. Planine koje ga okružuju su Javor, Jadovnik, Čemernica, Murtenica i Zlatar. Ukupna površina rezervata iznosi 7543 ha. Jedna trećina pripada opštini Sjenica, a dve trećine opštini Nova Varoš. Maksimalna nadmorska visina je 1322 m.
Sa morfološke tačke gledišta, celinu čitavog ovog kompleksa zapravo čini kanjon same reke Uvac sa svim svojim dolinama, odnosno sa dolinama pritoka reke. Vodeni tokovi duboko se usecaju sa svojim koritom u stene krečnjačkog porekla, pa tako formiraju vrlo uzane doline koje imaju sa strane strme litice. Ponegde dubina dostiže i do 350 m. Ono što je za ljudsko oko, naročito ako se pogleda iz ptičije perspektive, najinteresantnije jesu meandri koji su uklješteni. Na primer, oko sela pod imenom Lopiže, neki rtovi meandara dostižu visinu od 100 m u proseku.
Okolinu kanjona čine mnogobrojni kraški oblici poput uvala, okapina, vrtača, jama i pećina. Jedan od najvećih pećinskih sistema kod nas jeste Ušački sistem. Ono što je do sada istraženo, kazuje da su kanali dugi oko 6185 m. U sistemu postoje dve pećine (Ledena i Ušačka), a spajaju ih Bezdanske jame.
U prirodnom rezervatu Uvac boravi nekih 130 vrsta ptica. Naravno, najpoznatija i najvažnija jeste Gyps fulvus ili beloglavi sup. To je orao lešinar čiji raspon krila dostiže 3 m. Smatra se da je to jedna od dve vrste koje su preostale. Let ove moćne ptice je predmet izučavanja mnogih istraživača i naučnika. Takođe, uloga ovog lešinara u prirodnom ekosistemu i lancu prehrane veoma je značajna, gotovo nezamenljiva. Beloglavi sup se hrani uginulim životinjama, tako da on vrši reciklažu na jedan potpuno prirodan način i onemogućava nastanak zaraze.
Beloglavom supu je pretilo izumiranje nakon kraja Drugog svetskog rata. Ipak, zahvaljujući ljubiteljima prirode, naučnicima sa instituta za biologiju i zahvaljujući zaštiti države, oni su očuvani.
Na žalost, početkom 90-ih godina, primećeno je da je ostalo samo desetak ptica. Nakon toga su organizovane akcije uz pomoć kojih se pokušala zaštita. Na hranilištu pod imenom Manastirina su ostavljani leševi životinja, pa su beloglavi supovi imali osiguranu ishranu. Ovaj program se dosledno sprovodi time što im se daje oko 250 tona otpada sa klanica, pa danas ima oko 100 parova koji se gnezde.
Pored beloglavih supova, u kanjonu Uvca žive i veliki ronci (Mergus merganser) koji su takođe vrlo retke ptice. Ima i surih orlova, belorepana, mišara, zmijara, sova, jastrebova, itd. Od sisara se mogu sresti jazavci, lisice, zečevi, medvedi, vukovi, kune i divlje svinje.
Sama reka, izuzetno čista, nudi stanište brojnim vrstama riba (oko 24). Tu su jezerske pastrmke, smuđ, mrena, skobalj, klen, zlatovčica, itd.
Čitav rezervat Uvac se može posetiti i obići na više načina. Preporučeni su organizovani obilasci u obliku uređenih i obeleženih pešačkih staza koje većim delom mogu da koriste i biciklisti, potom splavarenja jezerima Uvca ili kombinacija jednog i drugog.
Pešačenje kreće od Krstaca koji se nalazi na 5 km od Sjenice i ide desnom obalom Uvačkog jezera do Molitve (to je vidikovac odakle se pruža najlepši pogled na kanjon). Staza je dugačka oko 6 km (u jednom pravcu) i nije naporna. Staza se pređe za 4 sata.
Splavarenje kreće sa mesta Rastoke (nekih 10-ak kilometara od Nove Varoši), a zatim traje oko 13 km duž Uvačkog jezera. Usput se poseti i Ledena pećina, i posmatraju se beloglavi supovi.
Posete i obilaske je najbolje preduzimati u letnjim mesecima.
Manastir Uvac
Kada ste već na ovoj lokaciji, bilo bi dobro da posetite i manastir Uvac koji se nalazi između Crnog vrha (Pribojskog) i južnih padina Zlatibora. Još u srednjem veku, u ovom nepristupačnom kraju, nalazilo se malo naselje koje je danas zapušteno. Ima drvenih kuća oko manastira, a sam manastir se sastoji od crkve koja je posvećena Rođenju presvete Bogorodice.
Smatra se da je crkva prvi put podignuta u XV veku. Ktitor nije poznat, ali se veruje da je bio neko od lokalnih velmoža. Pošto se manastir nalazi na pograničnom terenu, verovatno je imao ulogu odbrane od bogumila koji su boravili u Bosni.
Manastir je bio porušen na kraju XVII veka i tek je krajem 1994. godine rekonstruisan. Pošto je mesto na kom se manastir nalazi vrlo nepristupačno, sav materijal je uglavnom morao da se doprema helikopterima. Materijali koji su korišćeni pri rekonstrukciji su prirodni, a među najlepšim delovima je krov od drvenih letvica (borov klis).
Freske su skoro skroz ushale i uništene, a delimično su rekonstruisani Sveti Arhangel Mihailo i Sveti Simeon. U manastiru danas žive dva monaha.
