Najlepši biser Homolja, Krupajsko jezero, smešteno je u ataru sela Milanovca, sa desne strane istoimene reke u istočnoj Srbiji.
Ovo jedinstveno izvorište nije samo lep ambijent u kom uživaju brojni avanturisti i rekreativci, već i prava oaza spokoja i u isto vreme misterije.
Ovu ekološku oazu često upoređuju sa prizorom iz bajki, a svoje posetioce mami svežim vazduhom svojih bogatih laninskih šuma i mešavinom termalne lekovite vode jezera i hladne izvorske vode samog vrela. A tu je i famozna pećina, koja ispod svoje površine krije očaravajuće tajne koje se ni rečima pesnika ne mogu adekvatno približiti nikom čije ronilačke sposobnosti nisu toliko razvijene da bi mogao da ih sam istraži.
A, osim netaknute prirode, na Krupajskom vrelu možete uživati i u razvijenom ugostiteljstvu u toplom i gostoljubivom ambijentu, gde možete uživati u specijalitetima koji su oličenje zdrave ishrane, a među najpopularnijim jelima se nalaze sveže pastrmke iz ribnjaka u kom i sami gosti mogu pecati, te tako i upecati svoj obrok, te homoljsko jagnje, domaći kačamak i homoljski sir, a za gurmane su uvek tu i tradicionalna gotova jela, kao i jela sa roštilja.
Položaj
Krupajsko vrelo se nalazi u istočnom delu Srbije, Braničevskom okrugu, u podnožju planine Beljanica, na 220 m nadmorske visine. Leži na desnoj obali Krupajske reke, između mesta Krupaja i Milanovac, na svega 35 km udaljenosti od Žagubice. Do njega je moguće doći asfaltiranim putem koji vodi od Despotovca do Krepoljina, u opštini Žagubica.
Krupajsko vrelo zapravo predstavlja samo izvorište Krupajske reke, a spada u grupu kraških jezera. Do Krupajskog vrela se lako dolazi iz obližnjeg sela Milanovca.
Karakteristike
Krupajsko vrelo je izvorište Krupajske reke, koje je izgradnjom betonske brane za potrebe mlina, zadobila izgled jezera dužine 40, a širine 17 metara. Pre izgradnje ove brane, Krupajska reka je izvirala direktno iz pećine, koja sama po sebi fascinira nakon istraživanja koja su sprovedena u više navrata, a o kojima ćemo govoriti nešto kasnije.
Danas, taj izvor je potopljen, a otvor pećine se tek delimično vidi.
Kraj mlina, koji je i dan danas u funkciji, nalazi se betonska česma, sa čak 5 metalnih cevi, i iz njih teče termalna voda sa obližnjeg izvora. Temperatura ove izlazeće vode iznosi 26°C, a protok iznosi između 6 i 10 l/s. U blizini česme, na nekih 10 metara, nalazi se i minijaturni vodoskok.
Voda u samom jezeru je tirkizna i hladna, prošarana opalim lišćem koje pluta po njegovoj površini. Oko jezera se prostire šumsko rastinje sa toliko dugačkim granama da dodiruju vodu i puzavicama svuda unaokolo, a temperatura vode samog izvora iznosi između 9 i 11°C.
Spomenik prirode
Krupajsko vrelo, zajedno sa celim predelom u okolini od oko 9 ha, su zakonom zaštićeni kao spomenik prirode od nacionalnog značaja uredbom Vlade Republike Srbije, na osnovu Zakona o zaštiti životne sredine.
Ova odluka Vlade Republike Srbije je donesena na osnovu hidrografskog značaja krupajskog vrela, kao i lepote i unikatnosti podvodnih lavirinta, pa i morfologiji samog izvorišta Krupajskog vrela.
Legenda Homolja
Kao i u slučaju svakog drugog misterioznog i neistraženog mesta u svetu, naročito u ovom delu Srbije, Krupajsko vrelo je obavijeno velom vlaških mitova. Naime, po verovanjima pripadnika vlaške zajednice, u Homoljskim planinama od davnina leži sakriveno blago. Po nekim veroanjima, ovo blago je progutala sama planina, te ga sada može naći samo onaj koji je dovoljo hrabar da po njega pođe u Zlatnu pećinu, koju čuva vodeni duh, Tartor, kog još zovu i Albatron i Starac. Tartor predstavlja strah i trepet za stanovnike ovog predela, zbog čega još ni jedan nije okušao svoju sreću u potrazi za blagom.
Ipak, čak i ako se nakon posete Krupajskom vrelu ne nađe veliki kovčeg sa blagom, sama poseta pretstavlja pravu pobedu i bogatstvo samo po sebi, ono mnogo bitnije od materijalnog – bogatstvo uma i bogatstvo mira.
Duboko ispod površine
Kao da prelepi prizori i smirujući zvuci prirode nisu same po sebi dovoljan dar, Krupajsko vrelo krije još jedno prirodno čudo. Ipak, do njega mogu doći samo hrabriji i istrenirani ronioci, a ono što oni mogu da dožive neće doživeti nikada više.
Naime, na 123 metru dubine, prema njihovim rečima, izranjate na čitav lavirint isprepletanih podzemnih kanala, koji su delo ruku same prirode.
Da biste došli do podvodne pećine, najpre morate proći kroz nekoliko polupotopljenih pećina: Želudac, Tobogan, Malu sobu, 6 metara, Veliku sobu i Glavu ovna. Inače, tokom celog puta ne sme ni jedan ronilac zaboraviti sajlu ili bilo šta drugo ovog tipa, što će pratiti tačan put i pomoći mu da se vrati nazad na površinu. U suprotnom, zauvek će biti izgubljen u ovom podvodnom lavirintu.
Nakon prolaska svih ovih polupotopljenih pećina, prolazi se kroz Kanal, nakon kog se ulazi u tamni bezdan, u kom je i najlakše izgubiti se. Ploveći tako do 123.metra, dolazi se do fascinantne podvodne pećine, koja je tek delimično potopljena vodom, a idući još dublje kroz nju, dolazi se do niza već, verovatno prirodno, prokopanih tunela, koji dalje vode ka površini Zemlje.
Homolje
Homolje je jasno ograničeno sa svih strana planinama – na severu je ograničeno Homoljskim planinama, na jugu Beljanicom, a na zapadnu Gornjačkim planinama.
Razdvojena je uzdužno na 2 dela: Žagubičke kotline i Krepoljinsko – krupajske kotline, a između njih se nalazi beljaničko – homoljska prečaga.
Ima šarolik brdsko – planinski reljef, sastavljen mahom od krečnjačkih predela, zbog čega ga krase brojne pećine, jame i ponori. Na teritoriji Homolja se nalazi i najlepša pećina u celoj istočnoj Srbiji – Pogana pećina, koja je locirana na severnoj strani Gornjačkih planina, a, pored njih, vredi posetiti i Ribarsku i Gornjačku klisuru.
U Homolju vlada umereno kontinentalna klima, što znači da su zime dosta duge i oštre, a proleća i jeseni izuzetno promenljivi.
Centar hidrografske mreže ovog podneblja čini reka Mlava, koja predstavlja jednu od najdužih reka u ovom kraju, toliku da pripada i Žagubičkoj i Krepoljinsko – krupajskoj kotlini.
Izvori i vrela Homolja se mogu podeliti u 3 kategorije: normalne, koji se javljaju na terenima od vodoodržljivih geoloških formacija, kraške, koji nastaju iz krečnjačkih pukotina i pećinskih kanala, kao što je, na primer, Krupajska reka, i termalne, u koje spada Homoljska potajnica, koja se nalazi na severnom obodu Žagubičke kotline.
Homolju pripada nekoliko naselja: Bliznak, Breznica, Vukovac, Žagubica, Izvarica, Jošanica, Krepoljin, Krupaja, Laznica, Međedica, Milanovac, Milatovac, Osanica, Ribare, Selište, Sige i Suvi do.
Pored Krupajskog vrela, u Homolju postoji još prirodnih i kulturnih spomenika koje treba posetiti, kao što su Pogana pećina, Ivkov Ponor, Beljanica, Gornjačke Planine, Vrelo Mlave i mnogi drugi.
Krupajska reka
Za Krupajsku reku, ili Krupaju, smo već naučili da izvire iz Krupajskog vrela, ali, kada se govori o ovom predelu, mnogi zaborave da pomenu i samu reku. Ona je duga oko 10 km i prolazi kroz 2 mesta – Sige i Milanovca, u kom pravi i veliki luk, a svojom dužinom i širinom se može predstaviti i kao jednom od najvećih pritoka reke Mlave.
Ova reka je bogata pastrmkom i veoma retkim klenom, kog veoma lako možete videti i golim okom, ali ga je veoma teško, skoro i nemoguće, uloviti.
Ipak, na ovoj reci je dugi niz godina razvijan ribolov, mada je, zbog zanemarivanja rečnog korita i same okoline reke, pristup dugo vremena bio značajno otežan.
Osim na njenom samom izvorištu, uz Krupajsko vrelo, obala Krupajske reke je bila korišćena kao deponija, te su se mogle naći školjke automobila i razno drugo đubre na samoj obali, što je dodatno kvarilo celu sliku.
