Niška tvrđava je kulturno – istorijski spomenik koji se nalazi u centru Ništa, na desnoj obali reke Nišave. Po svom značaju i očuvanosti spada u najočuvanije tvrđave, ne samo u Srbiji, već i na celom Balkanskom poluostrvu.
Od 1948. je Niška tvrđava zaštićena zakonom, a 1979. goodine je od strane Skupštine Srbije proglašena za nepokretno kulturno dobro, kao spomenik kulture od velikog značaja.
Istorija
Na mestu sadašnje Niške tvrđave je najpre iznikla Rimska tvrđava, za koju se pretpostavlja da je izgrađena negde u 2. veku. U to vreme je na ovoj teritoriji smešteha Prva kohorta Dardanaca.
Grad Niš se prvi put pominje u istoriji baš nakon dolaska Dardanaca i to u Geografji, koju je napisao Klaudije Ptolomej, kao jedan od 4 najveća grada tadašnje Dardanije.
Zbog svog geografskog položaja, veličine i političkog značaja, grad Niš, tačnije Rimska tvrđava, je na prelazu iz 2. u 3. vek dobila status municipijuma, odnosno samoupravnog grada.
Od samog početka 4. veka, Niška tvrđava postaje stecište većine rimskih careva. Prvi car, koji je i započeo ovu tradiciju, je bio rimski car Konstantin Veliki. On je i rođen na ovoj teritoriji, a potom je dogradio samu Nišku tvrđavu i za sebe izgradio dvor.
Kasnije, oko 340. godine, su na ovoj teritoriji boravili i sinovi Konstantina Velikog – Konstancije i Konstans. 10 godina kasnije, 350. godine, je baš na ovoj teritoriji i abdicirao rimski uzurpator Vetranion, a 361. godine je ovde boravio rimski car Julijan Flavije Klaudije, da bi, nakon njega, 365. godine, na teritoriji Rimske tvrđave došla i braća Valens i Valentijan I.
Prema pisanim dokumentima poznatog činovnika, istoričara i diplomate, Priska, koji datiraju iz 5. veka, tadašnja tvrđava, koja je nosila naziv Medijana, je u periodu između 441. i 442. godine srušena pod naletom Huna
Ovo utvrđenje je obnovljeno već u prvoj polovini 6. veka, pod vođstvom vizantijskog imperatora Justinijana I, a cilj obnove je bio da se sam grad Niš učini nepokolebivim.
Ipak, Justinijan I nije uspeo u svojoj mnameri i Sloveni su več od same polovine 6. veka počei da uzurpiraju sve gradove i naselja na putu do Carigrada i Soluna, a na udaru se našla i obnovljena tvrđava, najpre 550. godine, a potom i 578, 579, 584, 586. i 587. godine, da bi 615. godine Sloveni uspeli da probiju Nišku tvrđavu, opustoše je i razore, a pod njihovim naletom je iz Niške tvrđave pobegao i veliki broj romejskog stanovništva.
Zauzimanjem Niške tvrđave od strane Slovena i zvanično počinje srednjovekovno razdoblje grada, koji već do kraja 10. veka uspeva da poprimi sve karakteristike srednjovekovne tvrđave.
U tom periodu je Niška tvrđava počela sve više da se pominje i u pisanim dokumentima, da bi već 1020. godine u Povelji vizantijskog cara Visilija II Ohridskog arhiepiskopa zapisana i Niška eparhija.
Za vreme ustanka Petra Odeljana je Niška tvrđava izvesno vreme bila u vlasništvu ustanika, a u periodu od 1048. i 1050. godine, kao i kasnije 1080. godine su horde Pečeneza, polunomadskog naroda sa prostora centralne Azije, opsedale Nišku tvrđau i pljačkale sve u njenoj okolini.
Za Nišku tvrđavu i njene stanovnike je 1072. godina bila naročito burna, naročito 2. polovina. N leto te godine je ugarski kralj Solomon osvojio Niš i sa sobom odneo ruku Svetog Prokopija. Već septembra iste godine je ustanička vojska upala u grad i osvojila ga, da bi u njemu boravila sve do kraja iste godine.
Nakon svih razaranja koja je do tad pretrpela, Niška tvrđava je doživela i novu obnovu. O ovoj obnovi postoje i pisani dokumenti, koji datiraju iz 1165. godine, kada ju je u svojim spisima, zajedno sa carom Manojlom I Komninom, pominjao vizanitjski istoričar Honijat.
Što se srpskih zapisa o Niškoj tvrđavi tiče, ona se pominje nakon prodora velikog župana Stefana Nemanje, 1183. godine, koji je tadašnji grad Niš potpuno opustošio i srušio do temelja, a potom i 1186. godine, kada ju je Stefan Nemanja osvojio i zvanično preuzeo od Vizantijaca i potom je u potpunosti obnovio, da bi kasnije, na ovoj teritoriji, primio i nemačkog cara Fridriha I Barbarosu, 1189. godine.
Već sledeće godine, odnosno 1190. godine, Vizantija je ponovo osvojila Nišku tvrđavu, ali se ime srpskog vladara, kralja Stefana Prvovenčanog, pominje već 1214. i 1215. godine.
Ipak, nakon pomena kralja Stefana Prvovenčanog, gubi se pomen o bilo kojem srpskom vladaru na teritoriji Niške tvrđave, te se pretpostavlja da je tokom 13. veka ova teritorija bila u vlasništvu Bugarske.
Niška tvrđava je bila pod vlašću Bugara sve do 1330. godine, kada je kralj Stefan Dečanski sa svojom vojskom potukao vojsku bugarskog cara Mihajla Šišmana i povratio Niš.
Kasnije je za vreme vladavine cara Lazara Niška tvrđava bila obnovljena još jednom, ali su je ubrzo osvojili Turci, po prvi put u istoriji, i 1386. godine u potpunosti razorili.
Do još jedne obnove Niške tvrđave je došlo za vreme srpske despotovine, tačnije za vreme despota Stefana Lazarevića, koji ju je osvojio od Turaka i obnovio, što je ujedno bila i poslednja obnova srednjovekovne Niške tvrđave.
1428. godine, Niš i Niška tvrđava još jednom padaju pod tursku vlast i strada čak 2 puta u samom startu. 1443. godine, u nameri da je povrate pod srpsko okrilje, udružena srpsko – ugarska vojska, prodvođena srpskim despotom Đurđem Brankovićem i tamiškim županom Jankom Hunjodijem, napokon oslobađa Niš i Nišku tvrđavu i probija se sve do Sofije, da bi 1444. godine opet prošla kroz Niš, a, kada je treći put uspela da proše kroz grad Niš, 1454. godine, u potpunosti ga je porušila i spalila.
Nakon što su kasnije Austrijanci zauzeli Niš, na ostacima srednjovekovnog utvrđenja su sagradili dva jača bastiona, oko 1690. godine, ali su krajem te decenije Turci ipak uspeli da zauzmu Nišku tvrđavu, te su ojačali bedem.
U Austro – turskom ratu 1717. godine Turci gube Beograd, te svoju vojsku i upravno sedište prebacuju u Niš i u roku od samo godinu dana, izgrađuju zemljano utvrđenje Hisar, koje je bilo veće i od današnje Niške tvrđave, a imalo je oblik trougla. U periodu od februara 1719. godine, pa sve do juna 1723. godine su građeni bedemi tvrđave kakve poznajemo sad.
Niška tvrđava danas
Današnju Nišku tvrđavu su izgradile Osmanlije u periodu između 1719. i 1723. godine. Glavne arhitekte su bili Mehmed aga i njegov brat Mustafa aga, a prve godine je za izgradnju angažoveno nekoliko desetina hiljada spahija.
Poslednje godine izgradnje je dovedeno 40 kamenorezaca i bedem je zidalo 400 zidara, da bi se završetak izgradnje obeležio svečanostima i postavljanjem ploče sa zapisom na Stambol kapiji.
Niška tvrđava ima poligonalnu osnovu, sa sedam nejednakih strana, a ima izlaz na 4 kapije – Vidinska vrata, Beogradska vrata, Stambol vrata i Vodena vrata, kao i malu kapiju, kojom se dolazi do gradskih rovova i 8 terasa.
Tvrđava zauzima površinu od 22 ha 80 ari i 52 kvadratna metra, a bedemi su dužine 2100 metara, a visoki 8 metara, dok njihova širina iznosi 3 metara.
Pored brojnih prodavnica suvenira, unutar Niške tvrđave se danas nalaze i:
-Salon 77 u Bali – begovoj džamiji iz perioda 1521. do 1523. godine;
-Umetnički paviljon, koji je smešten u adaptiranom objektu Arsenala, a datira iz 1857. godine;
-Letnja pozornica, koja datira iz 1959. godine, na kojoj se održavaju brojne manifestacije, kao što su Horske svečanosti, Festival glumačkih ostvarenja ,,Filmski susreti” i brojni drugi;
-Meteorološka stanica, u kojoj su zabeleženi vremenski podaci još od 1889. godine;
-Kompleks Pašinog konaka, koji je najverovatnije izgrađen polovinom 19. veka kao vladarska kuća Midhad – paše, koji je boravio u njemu sve do decembra 1877. godine, kada se Srbija opet oduzela Niš od Turaka. Danas je ovaj kompleks preuređen da odgovara potrebama javno – komunalnog preduzeća ,,Medijana” – Niš;
-Zgrada Istorijskog arhiva, koja je sagrađena 1890. godine;
-Spomenik – kosturnica, izgrađena 1927. godine, kao spomen na mestu streljanja i vešanja učesnika Topličkog ustanka, započetog 1917. godine;
-Spomenik knjazu Milanu Obrenoviću, koji je oslobodio Niš 1877. godine;
-Lapidarijum, odnosno zbirka kamenih antičkih i epigrafskih spomenika, skulptura i drugih detalja od arhitektonske plastike, koji je postavljen 1979. godine;
-Zgrada Zatvora, koja danas služi za smeštaj i rad istraživačkog centra ,,Naisus”;
Na teritoriji Niške tvrđave su pronađeni i brojni značajni arhieloški nalazi:
-Deo popločane ulice sa kanalizacijom;
-ostaci objekata u sondama kod kapija Niške tvrđave;
-monumentalni objekat sa ortogonalnom prostorijom i podnim mozaicima;
-rimske terme;
-dve antičke radionice;
-bazilika;
-bronzana glava Konstantina Velikog;
-bronzana statua Jupitera;
Turizam
Niška tvrđava ima izuzetno razvijen turizam, najpre zbog svojih istorijskih vrednosti.
Mnogi turisti dolaze u Niš samo da bi proučili sva ova arheološka zdanja koja prosto odišu istorijom, a povremeni turisti, kao i lokalno stanovništvo, do Niške tvrđave dolazi svakodnevno, kako bi prošetali i opustili se u dobrom društvu.
Po svemu sudeći, Niška tvrđava za grad Niš predstavlja isto što Kalemegdan predstavlja za grad Beograd.
Ipak, pored toga, unutar ove tvrđave se svake godine održava veliki broj različitih manifestacija, uglavnom muzičkog karaktera, koje privlače brojne turiste sa prostora Srbije i šire.
Svake godine se unutar Niške tvrđave organizuje Festival Filmski susreti, kao i Horski susreti, a naročito je interesantan i posećen Nišvil, tokom kog nastupaju neka od najvećih svetskih imena džez muzike, kako u Nišu, tako i okolnim gradovima.