Topčiderski park je jedan od najstarijih parkova na teritoriji Beograda. Nalazi se u opštini Savski venac, u dolini Topčiderske reke, a njegova površina iznosi skoro 13 ha. Ovo je prvi park u Srbiji koji je rađen po evropskim standardima. Uzor za gradnju su bila mesta sa srednjoevropskim dvorovima, u kojima se zidine prirodno stapaju sa prirodnim bogatstvima.
Beograđani već decenijama rado odlaze u ovaj park radi šetnje, rekreacije ili porodične piknike, a nema ni jednog stanovnika drugih srpskih krajeva koji, tokom barem jedne posete Beogradu, nisu obišli i ovaj spomenik prirode i srpske kulture. Ukoliko takvih ima, krajnje je vreme da se to promeni.
Ono što se prvo primećuje pri prvih nekoliko koraka načinjenih u Topčiderskom parku je raznovrsnost biljnog sveta, kao i spomenika i različitih obeležja. U prvi mah se već primećuje određena podeljenost ovog parka – šume jer je granica između njih veoma blaga, ali u isto vreme i očigledna. Dok je parkovski deo prošaran spomenicima, putićima i mestima za odmorište, šuma Topčiderskog parka je, iako jednim delom čovečijih ruku delo, jednostavan primer netaknute prirode.
Ipak, o istoriji i značaju Topčiderskog parka malo ko zna. Većina ljudi saznaje od turističkih vodiča, mada u praksi malo ko i zapamti sve što je od njih čuo jer se skoncentrišu na slikanje prelepih pejzaža kojih ovde, ruku na srce, zaista u velikom broju i ima. Ipak, Topčiderski park je jedno od mesta u Srbiji koje ne treba nikako zapostaviti i ne poznavati bar u osnovama, mada se o njemu može relativno dugo detaljisati.
Površina na kojoj se danas nalazi Topčiderski park je prošao kroz ruke i srpske, ali i austrijske i turske vlasti, koji su je na ovaj ili onaj način prilagođavali i svojoj kulturi. Ovi uticaji se i dan danas mogu osetiti na svakom koraku. Zbog toga, pogledajmo u nastavku nešto više o Topčiderskom parku.
Naziv Topčiderski park je izvučen iz turskog jezika, koju su Turci ranije preuzeli od Persijanaca, i u bukvalnom prevodu znači ’’Tobdžijska dolina’’. Inače, na mestu na kom je kasnije zvanično oformljen Topčiderski park su u 15. veku bili postavljeni turski logori, a Turci koji su ovde boravili su izlivali topove za dalje ratovanje.
Nakon što je Topčiderski park prestao da služi Turcima za artiljerijsku proizvodnju, na ovom mestu počinju da niču i objekti koji su bili u vlasništvu tadašnjeg beogradskog paše, a livade i proplanci su korišćeni od strane građana za ispašu konja.
Prvih nekoliko decenija 18.veka, kada je Beograd okupirala Austrija, austrijski velikodostojnici, majuri, su u dolini Topčiderske reke sebi gradili poljska imanja, a Aleksandar Virtemberški je otišao korak dalje i sebi ovde zazidao i lovačku kuću.
Kasnije, Turci su opet zauzeli Beograd i samim tim i okolinu Topčiderske reke, uključujući i površinu današnjeg Topčiderskog parka. Na ovoj teritoriji tada niču brojni letnjikovci Turaka, koji su ih koristili kada bi povremeno dolazili da borave u Beogradu.
1 vek kasnije, to jest, na početku 19.veka, ovaj prostor je napokon opet pripadao Srbiji. Iako ne u potpunosti otvoren svakom civilu, Topčiderski park je počeo da poprima i naznake srpske kulture, a počeli su da ga krase i brojni vinogradi, dok su letnjikovci bili u vlasništvu imućnijeg dela srpskog stanovništva.
Uvidevši potencijal ovog mesta, tadašnji vladar, knez Miloš Obrenović, odlučio je da ova površina koj je do tada bila prekrivena barom, trskom i rogozom je ubrzo postane i prvi park u Beogradu.
Topčiderski park je deo prostorno kulturne istorijske celine. Još krajem februara 1831. godine, knez Miloš Obrenović je naložio radnicima da poprave drumski put preko Topčidera i zabranio je da preko zelenih površina prelaze kola. Pored toga, naredio je da odmah počnu da se peku krede za gradnju, da bi ubrzo počela i izgradnja dvora na ovoj teritoriji i kultivisanje celog mesta, pod budnim okom Atanasija Nikolića, tadašnjeg veoma cenjenog profesora matematike, načertanija i zemljomerija. Pored ovih titula, Atanasije Nikolić je bio i prvi rektor Liceja u Kragujevcu.
Kada je, nakon završetka II svetskog rata, počela nagla urbanizacija Beograda, Topčiderski park je ostao kao jedan od retkih očuvanih zelenih predela, a 23. juna 2015. godine ga je skupština grada proglasila spomenikom prirode.
Danas, na Topčiderskom brdu ćete zateći ceo park odrađen u engleskom stilu, brojne česme, kamene spomenike, fontane, vodoskoke i skulpture, a prepun je i domaćim drvećem i biljem, kao i nekim tropskim biljkama, koje se u ovom slučaju uzgajaju u toplim lejama staklenika.
Inače, od kad je u 19. veku proglašen za javni park, u Topčiderskom parku su održavane brojne javne i društvene manifestacije kao što su Prvomajski uranak, praznik varoši o Petrovaradinu, koji slavi tamošnje sveštenstvo, a 1840, 1843. i 1868. godine su na ovom prostoru održavane i skupštine.
Topčiderski park se deli na 2 celine: parkovski uređeni prostor i topčidersku šumu.
Parkovski uređeni prostor se dalje deli na 4 dela:
- I deo: Prvi deo parka se prostire od Bulevara patrijarha Pavla, pa sve do Topčiderske ulice. U ovom delu se izdvajaju Konak kneza Miloša, zatim različiti spomenici, kao što su spomenik Obelisk, spomenik Žetelica i spomen – bista doktora Arčibalda. Što se vegetacije tiče, u ovom delu preovladava javorolisni platan, zatim klen, platan, javor, lipa, jasen, topola i hrast lužnjak, dok spomen – bistu doktora Arčibalda okružuju stabla smrča i belog i crnog bora;
- II deo: Prostire se od Bulevara vojvode Mišića do Bulevara vojvode Putnika. U ovom delu se mogu videti 2 fontane – Mali i Veliki vodoskok, staklara i Miloševa česma. Kada pričamo o prirodnom zelenilu, ovaj deo je obrastao krošnjama ginka, javora, patana, vrbe i drugog drveća ovog tipa;
- III deo: Ide sve od Topčiderske ulice do dela Bulevara vojvode Mišića. Najkarakterističnije za ovaj deo Topčiderskog parka je jedno jezerce, preko kog prelazi mostić, a ukrašeno je raznovrsnom dekoracijom. U ovom delu parka ćete se susreti da stablima divljeg kestena, platana, javora, jasena, sa žalosnom vrbom, lipom i smrčom, ali i 8 stabala močvarnih čempresa, takozvanih taksodijuma;
- IV deo: Četvrti deo Topčiderskog parka se nalazi sa desne strane Topčiderske reke, a sastavni je deo šumske osnove sa kojom se stapa. Ovde se nalaze 2 ogledala iz Miloševog konaka, a ostatak je prekriven različitom vegetacijom. U ovom delu rastu platan, jasen, crna topola, lipa, bukva, hrast lužnjak, bor, javor, glog, smrča i brojne žbunaste vrste.
Šuma Topčiderskog parka je formirana u periodu između 1951. i 1960.godine, kada je pokrenuta akcija pošumljavanja delova Savskog venca u okviru akcije pošumljavanja celog Beograda.
Ove akcije su imale za cilj stvaranje zaštićenih izletničkih šuma, kao turističkih atrakcija, ali i odmorišta za lokalno stanovništvo.
Spomenici
Već smo pomenuli da se u Topčiderskom parku nalazi nekoliko važnih spomenika istorije i kulture, koji odišu vremenom u kom su nastali. To su:
- Konak Kneza Miloša, koji je podignut u periodu između 1831. i 1834. godine. Zgradu su projektovali Nikola Đorđević i Janja Mihajlović, a sve se dešavalo pod budnim okom tadašnjeg kneževog glavnog neimara Hadži Nikole Živkovića. Ovaj konak je trebalo da bude kneževa zvanična rezidencija, a iznutra i dalje odiše klasičnom balkanskom arhitekturom tog perioda, mada se naziru i različiti srednjoevropski uticaji;
- Topčiderska crkva je zapravo crkva Svetih apostola Petra i Pavla. Ona datira iz istog vremena kao i konak, negde između 1832. i 1834. godine, a čak su ih projektovali i isti stručnjaci – Nikola Đorđević i Janja Mihajlović. Ova crkva najpre odiše tradicijom, ali se jasno uočava i neki prelaz između tradicionalne srpske arhitekture na evropske standarde;
- Crkveni konak je praktično malo veća šumadijska kuća sa podrumom, građena striktno u tradicionalnom duhu. Njena gradnja je trajala oko 2 godine, između 1830. i 1832. godine, a u njemu su boravili i prvi mitropoliti Kneževine Srbije – najpre Milentije Pavlović, koji je ovde bio od 1831. do 1833. godine, a za njim i Petar Jovanović, koji je odsedao od 1833, pa sve do 1859. Godine;
- Obelisk je podignut 1859.godine, kada se knez Miloš vratio u Srbiju i ponovo uspostavio vlast Obrenovića. Ovo je ujedno jedan od prvih postavljenih javnih spomenika u Beogradu i okolini, a radio ga je tadašnji slavni kamenorezac Franc Loran;
- Skulptura Žetelica, koju je 1852.godine izvajao vajar Fidelis Kimel, je jedini primer ukrasne skulpture u Beogradu iz tog perioda. Nju je Fidelis Kimel izlio u Beču, pa su je onda transportovali za Beograd. Ova skulptura prikazuje ženu sa žitom, a simbolično označava izobilje, plodnost i rađanje novog doba;
- Spomenik Arčibaldu Rajsu je izgrađen kao počast ovom publicisti i forenzičaru rodom iz Švajcarske, koji se potrudio da sve zločine nad srpskim stanovništvom, naročito civilima, u Prvom svetskom ratu, detaljno istraži i obznani svetu. Ovaj spomenik je izradio Marko Brežanin i postavljen je u Topčiderskom parku 1831.godine.
Pored ovih spomenika, postoji još jedno mesto koje se izdvaja po značaju u Topčiderskom parku, a to je svima dobro poznat Košutnjak. U vreme kneza Miloša, park – šuma Košutnjak je bila lovište za elitu i dvorjane.
Ovde su se uzgajale srne i košute koje su u sezoni lovili knez i njegovi podanici, mada ovo mesto nije ostalo dugo dvorsko lovište, jer su se životinje toliko često i mnogo lovile, da je, nakon svega nekoliko godina, sva fauna sa Košutnjaka nestala. Kasnije je na ovom mestu ubijen i knez Mihailo, pa je tu i sahranjen, a oko njegovog groba postoji i lepo ograđen prostor.
Košutnjak je u to vreme bio okružen drvenom ogradom, sve dok park nije dobio status narodnog dobra 1908.godine, te je ograda u potpunosti odstranjena.