Lokacija i osnovne karakteristike
U jugoistočnoj Srbiji, na oko 17 kilometara od Pirota, u pravcu severa, nalazi se Zavojsko jezero. Smešteno je na Staroj planini, tačnije u predelu koji se naziva Visok i koji obuhvata središnji deo toka Visočice, reke koja protiče ovim krajem.
Zavojsko jezero je veštačkog tipa i formirano je 1963. godine. Brana koja se i danas nalazi na ovom jezeru je smeštena na oko 1 kilometar udaljenosti od sela Zavoj, kad se krene nizvodno. Ovo selo je nekada postojalo, ali je potopljeno prilikom nastanka Zavojskog jezera i upravo je po ovom selu jezero i dobilo ime.
Zavojsko jezero se prostire oko 17 kilometara u dužinu, dok je ukupna dužina obale celog jezera negde oko 40 kilometara, što ovo jezero čini jednim od najvećih u ovom delu Srbije. U svom najširem delu, dostiže oko 300 metara širine, dok je najveća dubina ovog jezera oko 70 metara.
Što se tiče priliva vode u Zavojsko jezero, glavna količina upravo dolazi putem Visočice, Belske reke i Gostuške reke, koje predstavljaju njegove pritoke, a pored toga što snabdeva vodom ovo jezero, Visočica je i jedina otoka Zavojskog jezera.
Takođe, velika količina vode se sprovodi do Hidroelektrane Pirot, putem tunela koji je sagrađen, a ova voda se koristi za potrebe generatora, tj za njihovo pokretanje. Neka od naselja koja se nalaze u neposrednoj blizini jezera su Gostuša, Pakleštica i Bela.
Nastanak jezera
Priča koja se vezuje za nastanak ovog jezera je vrlo interesantna, a takođe, pored nje, poznata je i jedna legenda koja govori o postanku jezera. Iako se Zavojsko jezero ubraja u veštačke tvorevine, njegova brana je prvobitno stvorena prirodnim putem, da bi kasnije bila nadograđena te je zbog toga jezero postalo veštačko.
Naime, 1963. godine, deo Stare planine koja se uzdiže pokraj jezera, se odvojio i obrušio. Do obrušavanja ovog dela je došlo usled zemljotresa ili možda dejstvom nekog drugog poremećaja prouzrokovanog tektonskim pomeranjem.
Deo koji se odvojio i obrušio je pregradio reku Visočicu, čime je stvorio prirodnu branu. U dolini reke Visočice je tada bilo smešteno selo Zavoj, koje je zbog ovog bilo potpuno potopljeno. U selu se nalazilo ukupno 160 kuća i prilikom evakuacije, 2 starijih ljudi je izgubilo život.
Stanovništvo koje je naseljavalo ovo selo, u panici je bežalo u pravcu okolnih brda, vodeći sa sobom stoku koju su gajili. Pronašavši sklonište na brdima u okolini, posmatrali su kako njihovi domovi nestaju pod vodom. Čak je i vojska JNA intervenisala, pokušavajući u čamcima da spasu ljude koji su ostali u svojim kućama sve do poslednjeg trenutka. Jedna od najkarakterističnijih slika, nastalih prilikom ove katastrofe, svakako je ona gde đaci odaju poslednju počast školi oko koje su se okupili i koju su pohađali.
Po ovom selu je jezero i dobilo ime, a čak i danas, prilikom povlačenja vode, tj smanjenja vodostaja, mog se pronaći neke od alatki koje su koristili nekadašnji stanovnici sela Zavoj.
Legenda koja se prepričava u ovom kraju, nije nešto preterano različita od istine. Takođe, jezero je nastalo od potresa, koji je, kako kaže ova priča, namerno izazvan. Naime, stanovnici sela Zavoj bili su izuzetno složni i živeli su baš kao jedna velika porodica, pomažući jedni drugima.
Ovakvo ponašanje je izazivalo zavist među stanovnicima okolnih sela. Kako nisu mogli da promene ništa u vezi ovoga, došli su do odluke da namerno prekinu ovu slogu.
Potres koji je odvojio deo planine je namerno izazvan od strane tih ljudi i tako je selo potopljeno, a sloga uništena.
Zavojsko jezero danas
Zavojsko jezero ne poseduje plaže koje su uređene za kupanje, ali na njemu se nalazi određeni broj divljih plaža na koje kupači dolaze na sopstvenu odgovornost. Iako ne poseduje nikakve turističke sadržaje, naročito zbog strmih obala, ovo jezero predstavlja pravi biser prirode, zbog svoje modrozelene boje i čiste i bistre, planinske vode.
Upravo su ovo razlozi zbog kojih Zavojsko jezero, tokom leta, privlači veliki broj zaljubljenika u prirodu koji uživaju u pešačenju, a takođe su i ribolovci veoma česta pojava na jezeru. U vodama Zavojskog jezera se mogu pronaći kapitalni primerci šarana, pastrmke i štuke. Sem toga, planinarenje je vrlo popularno u ovom kraju, upravo zbog blizine Stare planine.
Kako su turistički potencijali jezera nedovoljno iskorišćeni, to i smeštaja na obalama skoro i da nema, bar za sada. Ali iako je jezero neiskorišćeno, postoji mali broj objekata koji nude smeštaj na ovom prelepom jezeru. Etno kuće, koje su izgrađene na obalama jezera, nude vam privatan smeštaj, a pored toga i uživanje u hrani koja je tradicionalna za ove krajeve Srbije.
Jela spravljena od ovčijeg i kravljeg mleka, a takođe i belmuž, domaći kačamak, tvrdi sir i pirotski kačkavalj, samo su neki od specijaliteta koji se nalaze u ponudi ukoliko posetite ove etno restorane. Pored ovoga, kampovanje je takođe jedan od vidova smeštaja na Zavojskom jezeru.
Kanjon Temištice
U okolini Zavojskog jezera, nalaze se brojne lokacije koje zbog svoje lepote privlače turiste u ovaj kraj i na samo jezero.
Jedna od ovih turističkih atrakcija je svakako kanjon Temištice, udaljen nekih 9 kilometara od Zavojskog jezera. Predstavlja deo obale reke Temištice, koja ga formira. Ova reka se formira kod sela koje se zove Topli Do, a nastaje od strane pet površinskih tokova, njihovim spajanjem. Ovi tokovi se nalaze na nekim od vrhova Stare planine (Vražja glava, Midžor, Gola glava, Bratkova stena), odakle se spuštaju zajedno formirajući Temišticu. Ova reka je pritoka reke Nišave i to negde u okolini sela Temska, a takođe, jedan deo toka Temištice se u Nišavu uliva i kod Pirota.
Na jednom delu svog toka, Temištica se usekla u stene, pri čemu je formirala pomenuti kanjon. Ove stene su crvene boje zbog čega se ovaj kanjon popularno naziva Mali Kolorado. Ovaj kanjon se ubraja među najatraktivnije i najlepše kanjone Srbije.
Od kanjona, Temištica dalje nastavlja svoj tok u pravcu severozapada i na tom putu u nju se uliva reka Visočica i to sa njene leve strane. Površinski tokovi Stare planine, koji obrazuju Temišticu, karakterišu se velikim padom i protokom vode koji je prilično ujednačen, čemu doprinose snegovi koji se otapaju i slivaju u njih, a upravo su ove karakteristike obrazovale ovaj prelepi kanjon. Priličan broj vodopada koji se nalaze na ovim rečicama je upravo posledica njihovog velikog pada.
Među ovim vodopadima treba izdvojiti Jelenski skok, Činguljski skok i Pljiski skok, kao najatraktivnije. Na reci se nalazi i selo Temištica u kojem je krajem XIX veka izgrađena crkva posvećena prepodobnoj majci Peraskevi.
Činguljski skok
Ovaj vodopad se formira na Topodolskoj reci, kod sela Topli Do, i nalazi se na Staroj planini. Nadmorska visina na kojoj se nalazi Činguljski skok je 1400 metara, a njegova visina je oko 42 metra. Ime je dobio po jednom od vrhova Stare planine, Čingulju, u čijem je podnožju i smešten. Okolinu vodopada čine uglavnom veoma guste šume, teren kojim se prilazi do njega je prilično opasan i nepristupačan, što je rezultiralo da bude pronađen tek 1996. godine. Ono što ga čini jedinstvenim čak u celom svetu jeste to da je se njegova visina, u prethodnih 20tak godina, povećala za 20 metara.
Najbolji period za posetu ovom vodopadu je proleće. Sneg je tada već otopljen, a takođe i temperature nisu visoke, pa se upravo tada može uživati i svemu onome što nudi ovaj vodopad, a i cela Stara planina. Blizu Činguljskog vodopada su još i Gornji i Donji Piljski vodopad, Tupavica, a i nekolicina manjih.
Piljski vodopad (donji)
Takođe se nalazi blizu sela Topli Do i to na nadmorskoj visini od 1450 metara. Za razliku od Činguljskog, teren oko ovog vodopada je dosta pristupačniji, što omogućava lakši prilaz.
Ovaj vodopad se, zbog svoje visine od 68 metara, nalazi na trećem mestu u Srbiji.
Tek 2002. godine se saznalo za ovaj vodopad, a do tada je bio poznat jedino stanovništvu iz okolnih sela. Piljski vodopad čine dve kaskade i u njegovoj blizini se nalazi i Gornji Piljski vodopad.
Zbog obilja ovih planinskih tokova na kojima se nalaze vodopadi, kao i zbog lepote netaknute prirode, Stara planina je postala nadaleko poznata. Ona predstavlja jednu od najomiljenijih destinacija za ljubitelje prirode, a i planinarenja.
Pirotsko kale
Ovo utvrđenje se nalazi u samom centru Pirota. Pored imena Pirotsko kale, nazivaju ga još i Momčilov grad. Tokom XV veka, ovaj grad se nalazio u samom epicentru sukoba koji su se vodili između Srba i Turaka.
Kako stoji u nekim turskim knjigama, 1386. godine, ovo utvrđenje je od Turaka preuzeo vojvoda Dimitrije, saradnik kneza Lazara, i smatra se da je upravo ovo direktno uticalo na napad na Srbiju 1389. godine.
Ovaj grad je povremeno bio u nadležnosti srpskih vladara, despota Đurađa i despota Stefana. Nakon ovih dešavanja, utvrđenje se od srednjeg veka pa sve do prve polovine XX veka koristilo za potrebe vojske.
Ova tvrđava je ostala prilično dobro očuvana do današnjih dana, a čine ga dva dela. Na samom vrhu se nalazi citadela, koja nije velika, i ona je zaštićena bedemima na kojima su izgrađene jake kule. Na strani sa koje se ulazi u ceo kompleks, nalazi se predutvrđenje, koje je branilo čitav grad i kroz koji se mora proći da bi se došlo do glavne kapije. U XVIII veku na tvrđavi su dorađeni bedemi sa puškarnicama.
