Na granici između Evrope i Azije (predstavlja deo prirodne granice između ova dva kontinenta) nalazi se Kaspijsko jezero (nazivali su ga i Hazarsko more). Zbog svoje veličine, tj zbog činjenice da zauzima teritoriju površine od 371.000 kvadratnih kilometara, kao i zbog slane vode u njemu, nazivaju ga takođe i Kaspijsko more.
Zbog nanosa reke Volge, koji popunjavaju njegov severni deo, Kaspijsko jezero je sa ove strane prilično plitko i ovde dubina ne prelazi 22 metra. Južni do jezera je znatno dublji i ovde dubina doseže čak preko 1000 metara. Smešteno je na 28 metara ispod nivoa mora, tačnije ispod nivoa svetskog okeana.
U Kaspijsko jezero se pored Volge (80% priliva vode) ulivaju još i reke Terek, Ural i Kura. Kako je isparavanje veliko, količina vode koju ovo jezero primi, znatno je manja od one koja ispari, što rezultura negativnim vodnim bilansom.
Naime, 1930. godine površina jezera je iznosila 442.000 kvadratnih kilometara, a 1980. je zauzimalo površinu od 368.000 kvadratnih kilometara. Voda u ovom jezeru je zapravo slana i zbog čega je ono u stvari zatvoreno more. Variranja u salinitetu jezera su takva da na mestu gde se uliva Volga iznosi svega 0.05 promila, a u njegovom jugoistočnom delu dostiže 11 – 13 promila.
Obale Kaspijskog mora pripadaju teritoriji 5 država i to: Rusiji, Iranu, Kazahstanu, Azerbejdžanu i Turkmenistanu. Severni i istočni delovi jezera pripadaju srednjeazijskim stepama, a na istočnoj strani se takođe nalazi i Kara-Bogaz Gol zaliv.
Izuzetno dobro razvijen saobraćaj odlikuje ovo jezero, a ribolov je svakako jedna od važnijih stvari kojom se bavi stanovništvo koje nastanjuje obale jezera. U basenu Kaspijskog jezera se nalaze najveće zalihe gasa i nafte na svetu.
Nastanak i poreklo jezera
Kada govorimo o nastanku Kaspijskog jezera, treba napomenuti da se postanak severnog i južnog njegovog dela, u mnogome razlikuju.
Naime, severni deo je nastao u Pretkambrijumu i predstavlja deo ruske ploče, a južni deo je ostatak nekadašnjeg mora koje se nazivalo Tetis. Tačnije, kao i Crno more, Urmijsko jezero i Namak jezero i Kaspijsko je ostatak nekadašnjeg Paratetiskog mora. Nastalo je pre 5,5 miliona godina, tj tada je došlo do potpunog okruživanja ovog dela Paratetiskog mora od strane kopna.
Ovo okruživanje i formiranje jezera je posledica pada nivoa mora i tektonskog podizanja. U svojim severnim delovima, Kaspijsko more ovde predstavlja slatkovodno jezero, dok se najveća količina soli nalazi na obali koja pripada Iranu, zbog toga što je priliv vode ovde dosta slabiji.
Danas, ovo jezero ima salinitet koji odgovara nivou jedne trećine Zemljinih okeana. Kada je tokom 1980. godine dotok vode iz glavnog dela Kaspijskog mora bio blokiran, zaliv Kara-Bogaz Gol se bio isušio. Mađutim, kasnije je zaliv obnovljen i njegov salinitet je veći od saliniteta okeana čak 10 puta.
Geografija jezera
Zbog toga što Kaspijsko jezero čini od 40 do 44% vode svih jezera na svetu, ono predstavlja najveću kopnenu vodenu površinu. Jezero se deli na tri fizičke regije, potpuno različite i to su: južna, središnja i severna. Mangulaški prag, koji predstavlja srednje – severnu granicu, prelazi preko Tiub – Karaganskog rta i Čečenskog ostrva.
Što se tiče središno – južne granice, ovu liniju predstavlja Apšeronski prag. Ovo je u stvari vodeni prag, čije je poreklo tektonsko i nalazi se između ostataka okeana i Evroazijskog kontinenta. Prostire se duž rta Kuli i Zilojskog ostrva. Zaliv koji je već pominjan, Kara – Bogaz Gol, predstavlja uvalu koja se nalazi sa istočne strane jezera, pripada Turkmenistanu. Kako je prolaz koji povezuje ovaj zaliv sa jezerom prilično uzak, to je i ovaj zaliv u nekoliko navrata predstavljao zasebno jezero.
Spomenute tri regije Kaspijskog jezera se u mnogome razlikuju. Severni deo je najplići, čineći samo oko 1% ukupne zapremine vode, i u njegov sastav ulazi samo Kaspijski prag. Dubina ovog dela jezera je u proseku 5 do 6 metara. Kako se nastavlja ka sredini, prosečna dubina se znatno povećava i na ovom delu dostiže 190 metara. Južni deo jezera odlikuju okeanske dubine koje prelaze 1000 metara, što samim tim predstavlja najdublju regiju Kaspijskog jezera. Ovaj deo je dosta dublji od svih okolnih morskih površina, a tu se pre svega misli na Persijski zaliv. Ovaj južni deo jezera, zajedno sa njegovim središnjim delom sačinjavaju 66%, odnosno 33% ukupne jezerske vodene zapremine.
Zbog svojih karakteristika, severno Kaspijsko jezero tokom zime ledi, a za vreme jako hladnih zima, dešava se da i južnom delu dođe do formiranja leda.
Najveća pritoka jezera je reka Volga, a pored nje jezero vodom napaja još više od 130 manjih i većih reka. Najznačajnije pritoke su mu: sa severne strane reka Ural, dok je sa zapada to reka Kura. Nekada se u jezero ulivala i Amu – Darja dolazeći sa istočne strane, iz centralne Azije, na taj način što je umela da promeni svoj kurs i putem, sada već osušenog korita reke Uzboj, dospe do Kaspijskog jezera.
Takođe, isti slučaj je i sa rekom Sir – Darjom, koja je dolazila sa severne strane. Ostrva koja se nalaze u jezeru su brojna i mala. Najviše ih ima u severnoj regiji i sve ukupno zauzimaju površinu od otprilike 2000 kvadratnih kilometara. Na Kaspijsko jezero se oslanja Kaspijska depresija, teritorija čiji je nivo oko 27 metara ispod nivoa mora. Stepe centralne Azije takođe čine jedan deo obala jezera i to sa njegove severoistočne strane, a Kavkaške planin se nalaze na zapadu. Severne i istočne delove karakterišu teritorije na kojima su hladne, kontinentalne pustinje. Jug i jugozapad su područja sa generalno toplom klimom i na ovom delu se smenjuju planinski masivi i visoravni.
Veoma velika biološka raznovrsnost ove regije je upravo posledica promene klimatskih uslova oko Kaspijskog jezera. Ostrva, koja se nalaze u severnom delu, locirana su uz samu obalu i takođe je interesantno da jezero nema ni jedno ostrvo u dubljim delovima. Najveće među ovim ostrvima je svakako Ada Ogrudža, čija dužina iznosi 37 kilometara i pretežno ga nastanjuju gazele. Najveći broj ovih ostrva su nenaseljena i mala, a skupina jednog dela ostrvaca formira Tulenijski arhipelag koji predstavlja veoma važnu regiju za ptice. Iako većinu ne naseljavaju ljudi, neka od ovih ostrva su i naseljena.
Flora i fauna
Biljni i životinjski svet Kaspijskog jezera je veoma raznovrsna i interesantna. Kaspijska čigra i kaspijski galeb su se nastanili baš na ovom prostoru. Pored njih mnoge druge retke vrste životinja, kao što je kaspijska foka, su ovde nastanjene, a takođe ptice selice preleću Kaspijsko jezero prilikom svojih migracija. Mnoge endemske vrste riba, od kojih treba istaći kaspijskog lososa, kaspijsku belu ribu, razne vrste jesetre i plavog cipala, razvile su se baš u Kaspijskom jezeru.
Među najpoznatijim specijalitetima ovih krajeva je kaspijski crni kavijar za kojim je potražnja u celom svetu veoma velika. Jedna od najbrojnijih ribljih vrsta koja nastanjuje ove vode jeste jesetra. Ova riba je karakteristična po izbačenom kljunu i leđima na kojima se nalaze zupci. Oko 90% populacije ove vrste ribe se nalazi upravo u Kaspijskom jezeru.
Najkvalitetniji kavijar, karakterističan po biserno – crnoj boji, dobija se od jesetrine ikre. Još u XII veku ribari sa ovog područja su počeli da pripremaju ovaj kavijar. Crni kavijar je predstavljao nacionalni simbol Rusije, a nakon XVI veka, kada je kavijar probao papa Julije II, kavijar je postao sastavni deo trpeze evropskih careva. Zahvaljujući razvoju Ruskog carstva, kavijar postaje naizostavni deo ishrane širom Amerike i Evrope.
Zanimljivo je to da 26 vrsta jesetre predstavlja direktne genetske naslednike riba iz praistorijskog doba i da mogu poživeti i do 100 godina. Crni kavijar, a samim tim i ikra jesetre su naročito dragoceni zbog toga što je neophodno dosta strpljenja da se sačeka vreme mresta ribe jesetre.
Zebrasta školjka vodi poreklo iz jezera sa teritorije južne Rusije, a veruje se da je njeno stanište prošireno zahvaljujući stranim brodovima. Njena brojnost može da iznosi i do 700.000 jedinki po metru kvadratnom. Staništa ove školjke su uglavnom tvrdi predmeti koje ona potpuno prekrije. Često se dešava da se zakači na neku drugu školjku i da je uguši. Zbog toga što se hvata za čvrste predmete, predstavlja problem za cevi i brane koje se nalaze pod vodom. Ova školjka je izuzetno mala, oko 2 centimetra dužine, a ime je dobila zahvaljujući prugastim šarama koje se javljaju u tri boje.
Jedina vrsta morskog sisara koja nastanjuje Kaspijsko jezero i koju se ne može naći nigde drugo na svetu, jeste kaspijska foka. Ova foka nastanjuje severni deo jezera zbog činjenice da je ova regija male dubine i zamrzava u zimskom periodu. Kaspijska foka ne kopa jazbine za mladunce zbog toga što vrlo često nema dovoljno snega za to.
Veruje se da je kaspijski tigar izumro krajem 50ih godina XX veka, zato što je u to vreme viđen poslednji put, mada postoje tvrdnje da je ova vrsta viđena i u kasnijem periodu. Ranije je čest prizor bio ovaj tigar koji dolazi na obalu Kaspijskog jezera na pojilo. Lokalno stanovništo tvrdi da ova vrsta i dalje nastanjuje šume Turkmenistana, ali su ove tvrdnje nepotvrđene. Možda je jedan od razloga zbog koga je ovaj tigar nestao taj što se delovi tela kao i kosti tigra upotrebljavaju u tradicionalnoj medicini na Dalekom istoku. Naučnici smatraju da će, ako se nešto ne preduzme po pitanju zaštite staništa tigrova, svi divlji tigrovi nestati. Međutim danas se sprovode mere koje omogućavaju da ne dođe do takvog ishoda.
Zagađivanje i ekološke opasnosti
Među ekološkim opasnostima koje prete ovom području, tri se posebno izdvajaju.
Na prvom mestu su svakako lovokradice koje uništavaju riblje populacije, prvenstveno jesetre, a takođe su ugrožene i kaspijske foke. Brojnost ove vrste se u poslednjih 30tak godina desetostruko smanjila.
Na drugom mestu je činjenica da se na dnu jezera, kao i na njegovim obalama nalaze nafta i gas. Ovaj gas sadrži velike količine sumpora, dok se nafta prilikom eksploatacije razliva po moru. Veliki rizik za životnu sredinu Kaspijskog jezera predstavlja upravo eksploatacija ovih fosilnih goriva, a takođe i njihov transport. Zbog razvoja petrohemijske industrije, ostrvo Vulf, koje se nalazi u blizini Bakua (Azerbejdžan) doživelo je pravu ekološku katastrofu.
Kao posledica ovoga javlja se smanjeni broj morskih ptičijih vrsta koje nastanjuju ovu regiju. Naftovodi koji su izgrađeni, kao i oni koji su u planu da se igrade, samo dodatno komplikuju situaciju time što znatno povećavaju mogućnost nastanka pretnji po životnu sredinu. Zagađenje vazduha i vode koje potiče od sumpora, izuzetno je veliko, što, pored kaspijskih foka, ugrožava i druge biljne i životinjske vrste.
Treću opasnost predstavlja globalno zagrevanje, zbog koga dolazi do sušenja mesta putem kojih reke snabdevaju jezero sa vodom. Ovim putem se sliv Kaspijskog jezera znatno umanjuje svake godine, sto dovodi do toga da jezero biva sve pliće. Još jedan od značajnih pretnji Kaspijskom jezeru je njegova najveća pritoka, Volga. Ova reka čini 80% njegovog sliva, a opasnost je u tome što ona drenira 20% cele Evrope. Veoma razvijene donje tokove reke Volge karakterišu ispuštanja bioloških i hemijskih zagađenja koja su veoma velika.
Zbog navedenih podataka, reka Volga predstavlja jedan og najvećih činilaca prekomernog zagađivanja jezera. Ove opasnosti koje vrebaju Kaspijsko jezero i područje oko njega se smatraju ne samo regionalnim, već i globalnim problemom današnjice.
